هنر رازآلود بازیگر (فرهنگ واژگان انسان شناسی تئاتر)

چگونه بازیگران و اجراکنندگان از فرهنگ‌های مختلف، بدن و ذهن خود را برای قدرتمند و رسا شدن بر روی صحنه آموزش می‌دهند؟ چه چیزی یک اجرا را واقعاً زنده می‌کند؟ نحوهٔ حرکت بدن، استفاده از انرژی و نحوهٔ ایجاد حضور و حس بخشیدن به تماشاچیان چگونه است؟ یک بازیگر یا رقصنده چطور و چگونه می‌تواند مواد و اسباب اولیهٔ هنر خود را بسازد؟ کتاب «هنر رازآلود بازیگر» (El arte secreto del actor) با عنوان انگلیسی (A Dictionary of Theatre Anthropology) اثر ائوجینو باربا (Eugenio Barba) بنیان‌گذار Odin Theatre و مدرسهٔ بین‌المللی انسان‌شناسی تئاتر (ISTA) است. ائوجینو این کتاب را به‌همراه نیکولا ساوارزه، عضو هیئت‌مؤسس (ISTA) نوشته است. «هنر رازآلود بازیگر» نتیجهٔ اولین کلاس‌های مدرسهٔ بین‌المللی انسان‌شناسی تئاتر است که با همکاری جمعی از استادان تئاتر، بازیگران و کارگردانان اقصی‌نقاط دنیا در شهر هولشتبرو در کشور دانمارک برگزار شده بود. سال 2005، این دو استاد بزرگ تئاتر ایتالیا و جهان، چاپ اول از به‌روزرسانی جدید این کتاب را با عنوان «هنر رازآلود بازیگر؛ فرهنگ واژگان انسان‌شناسی تئاتر» برای مدرسان و دانشجویان رشتهٔ‌ تئاتر عرضه کردند که حاصل پژوهش‌های انجام‌شده بین سال‌های 1972 تا 2004 در هیئت‌مؤسس (ISTA) است.

درباره‌ٔ کتاب 

درحالی‌که بیشترِ تحقیقات غربی به ناتورالیسم و رئالیسم روان‌شناختی در بازیگری مربوط می‌شود، ای نکتاب بر هنر دشوار و تلفیقیِ بازیگری تمرکز کرده است. هدف این فرهنگِ لغت، گسترش دانش در مورد بدن صحنه‌ای و پاسخ تماشاگر به پویاییِ اجرا است. کتاب «هنر رازآلود بازیگر» در باب اصطلاح انسان‌شناسی تئاتر نوشته شده است. انسان‌شناسی تئاتر مطالعهٔ رفتار انسان است که حضور فیزیکی‌ و ذهنی‌اش را در وضعیت بازنمایی سازمان‌دهی‌شده و بنابر اصولی متفاوت از زندگی روزمره به‌کار می‌گیرد. این استفادهٔ فرا ـ روزمره از بدن آن چیزی است که تکنیک نامیده می‌شود. نویسندگان در این کتاب به‌طور ظریفی نمایش‌های بصری از هنر اجرا را از منابع غنیِ شرقی و غربی در کنار هم قرار داده‌اند.

این فرهنگ لغت بخش‌های عملی در مورد تعادل، تضاد و مونتاژ را در میان سایر تکنیک‌ها برجسته کرده است و به موضوعاتی از جمله متن و صحنه، فیزیکال تئاتر و زبان را مورد بحث قرار داده است. به نسخهٔ جدید کتاب سه فصل جدید در مورد تئاتر با عناوین اوراسیا، تمرینات و طبیعی‌بودن اضافه شده است و ۵۰ عکس جدید که هنر اجرا را به‌صورت سیاه و سفید به نمایش گذاشته‌اند.

ویژگی‌های برجسته‌ٔ کتاب 

«هنر رازآلود بازیگر» یک فرهنگ لغت مرسوم نیست، بلکه کاوشی غنی و میان‌فرهنگی در هنر اجرا است و شکاف بین نظریه و عمل را پُر می‌کند. نویسندگان در این کتاب نگاهی پیشگامانه به اصول جهانی حاکم بر حضور، نظم و تربیت بدنی اجراکنندگان تئاتر در سنت‌های متنوع داشته‌اند. برخی از ویژگی‌های شاخص این کتاب عبارت‌اند از:

• دیدگاه میان‌فرهنگی: این کتاب طیف گسترده‌ای از سنت‌های اجرایی ـ مانند نو ژاپنی، کاتاکالی هندی، رقص بالیایی و تئاتر کلاسیک غربی ـ را دربرمی‌گیرد تا اصول جهانی پشت اجراهای قدرتمند را برجسته کند. این دیدگاه جهانی، درک خواننده از تئاتر را فراتر از هنجارهای غربی می‌کشاند.
• تمرکز بر بدن و حضور بازیگر: این کتاب بر تکنیک‌های نامرئی که حضور یک بازیگر بر روی صحنه را قوی می‌کند مانند حالت بدن، ریتم، تعادل و انرژی تمرکز کرده است و همین کتاب را تبدیل به منبعی ارزشمند برای بازیگران، کارگردانان و دانشجویان تئاتر کرده است.
• محتوای بصری غنی: کتاب شامل صدها عکس و تصویر از اجراها، تمرین‌ها و جلسات آموزشی است. این تصاویر به توضیح مفاهیم پیچیده به روشی واضح و قابل‌فهم کمک می‌کنند.
• قالب فرهنگ لغت: با این‌که کتاب به نوعی فرهنگ لغت است، اما به معنای معمول خشک یا آکادمیک آن نوشته نشده است. مدخل‌ها به ترتیب حروف الفبا مرتب شده‌اند، اما بیشتر شبیه مجموعه‌ای از مقالات یا تأملات است. این قالب پیمایش کتاب را آسان می‌کند.
• ترکیب نظریه و عمل: باربا فقط به صورت نظری در مورد اجرا صحبت نکرده است؛ او همه چیز را بر اساس مثال‌های عملی از اجراکنندگان واقعی و تمرین‌ها بنا کرده است. این امر کتاب را هم برای تفکر در مورد تئاتر و هم برای اجرای آن مفید می‌کند.
• تأکید بر انسان‌شناسی تئاتر: این کتاب ایدهٔ انسان‌شناسی تئاتر را معرفی کرده است؛ یعنی مطالعهٔ چگونگی آماده‌سازی و آموزش اجراکنندگان از فرهنگ‌های مختلف. این یک حوزهٔ جدید در تئاتر است که به ندرت در کتاب‌های اصلی تئاتر به آن‌ها پرداخته‌اند.
• زبان ساده اما عمیق: گرچه ایده‌های کتاب عمیق و فلسفی هستند، اما زبان کتاب بسیار واضح و قابل‌فهم است. خوانندگان برای درک مطالب این کتاب لازم نیست که متخصص در این زمینه باشند.

افتخارات و جوایز 

نسخهٔ فعلی کتاب ویراستی جدید از کتابی است که نخستین بار در سال ۱۹۸۲ با عنوان «آناتومی بازیگر» منتشر شده بود و بارها به بسیاری از زبان‌ها ازجمله فرانسوی، انگلیسی، اسپانیایی، پرتغالی، ژاپنی، ترکی، چکی، صربی، روسی و چینی ترجمه شده است. گرچه کتاب تاکنون جایزه‌ای دریافت نکرده است اما یکی از بهترین کتاب‌ها در زمینهٔ هنر و تئاتر است.

بازخورد به کتاب «هنر رازآلود بازیگر»

• مدخل‌های این فرهنگ لغت، چراغ‌های چشمک‌زن جذابی هستند که بر روش‌های بی‌شمار اجرا ـ تنفس در نو، حرکت چشم در کاتاکالی، تعادل در بهار اتاناتیام هندی و غیره ـ نوری می‌افکند. برای بازیگرانی که آموزش‌شان ریشه در رئالیسم آمریکایی قرن بیستم دارد، این وفور اطلاعات مبتنی بر بدن ... می‌تواند به معنای واقعی کلمه چشم‌گشا باشد. تئاتر آمریکا (American Theatre)

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 

این کتاب چیزی بیش از یک فرهنگ لغت است؛ کتاب «هنر رازآلود بازیگر» یک کتابچهٔ رهنما برای کسانی است که در زمینهٔ تئاتر فعالیت می‌کنند. این کتاب یک راهنمای جامع برای بازیگران، کارگردانان، دانشجویان تئاتر و پژوهشگرانی است که به جنبه‌های فیزیکی، بین‌ فرهنگی و فنی اجرا کردن علاقه دارند. این کتاب ممکن است برای خوانندگان عادی یا کسانی که نیاز به یک راهنمای بازیگری متعارف دارند، بیش از حد تخصصی باشد.

چرا کتاب «هنر رازآلود بازیگر» را بخوانیم؟ 

• بینش بین فرهنگی: سنت‌های اجرا از آسیا، اروپا و فراتر از‌ آن در این کتاب بررسی شده‌اند و به شما کمک می‌کند تا بفهمید که چگونه فرهنگ‌های مختلف بدن و حضور بازیگر را به او آموزش می‌دهند.
• غنای بصری: کتاب پُر از صدها عکس و نمودار است که تکنیک‌های حرکت، موقعیت‌های بدن و استفاده از انرژی در اجرا را نشان می‌دهد.
• متمرکز بر اجرا: کتاب دانشی نادر در مورد سطح پیش بیانی بازیگری است؛ یعنی آنچه در بدن قبل از متن یا احساس اتفاق می‌افتد، که برای حضور روی صحنه بسیار مهم است.
• ارتباط بین رشته‌ای: این کتاب نه‌تنها برای بازیگران، بلکه برای رقصندگان و محققان تئاتر، دانشجویان رشتهٔ مطالعات اجرا و انسان‌شناسی فرهنگی نیز ارزشمند است.
• تفکر نوآورانه: با ارائهٔ سیستم‌های جایگزین مثل بیومکانیک، هنرهای رزمی و حرکات آیینی، کتاب رویکردهای مرسوم غرب به بازیگری را به چالش کشیده است.

کتاب «هنر رازآلود بازیگر» را بخوانید تا بتوانید تکنیک‌های عمیق‌تر و اغلب پنهان پشت اجرای قدرتمند در فرهنگ‌های مختلف را درک کنید. این کتاب با فراتر رفتن از روش‌های روان‌شناختی و ورود به شیوه‌های فیزیکی، آیینی و مدونی که حضور یک اجراکننده را روی صحنه شکل‌ می‌دهند، دیدگاه شما را در مورد معنای بازیگری تغییر می‌دهد.

درباره‌ٔ نویسنده 

ائوجینیو باربا کارگردانِ تئاتر و نویسندهٔ اهل ایتالیا است که در دانمارک و در شهر هولشتبرو زندگی می‌کند. او مؤسس گروه تئاتر مطرح اودین تئاترت (Odin Teatret) و مدرسهٔ بین‌المللی «انسان‌شناسی تئاتر» است که هر دوی آن‌ها در هولستبروی دانمارک واقع شده‌اند. در طول چهل‌وپنج سال گذشته یوجینیو باربا ۶۵ نمایش را با گروه اودین تئاترت و گروه تئاترو موندی کارگردانی کرده که آماده شدن برخی از آن‌ها دو سال طول کشیده ‌است. از جمله شناخته شده‌ترین کارهای او می‌توان به فرای (۱۹۶۹)، خانه پدری ام (۱۹۷۲)، خاکسترهای برشت (۱۹۸۰)، انجیل به روایت اوکزیرینکوس (۱۹۸۵)، تالابوت (۱۹۸۸)، ایتسی بیتسی (۱۹۹۱)، کائوسموس (۱۹۹۳) و میتوس (۱۹۹۸) اشاره کرد.

معرفی کتاب‌ مشابه: به سوی تئاتر بی‌چیز (Towards a Poor Theatre) 

اگر در زمینهٔ بازیگری و کارگردانی تئاتر فعالیت می‌کنید یا نظریه‌پرداز هستید و یا این‌که هنر بازیگری را فراتر از تکنیک‌های سطحی می‌‌دانید، کتاب‌ «به‌ سوی تئاتر بی‌‌چیز»‌ اثر یرژی گروتفسکی (Jerzy Grotowski) کارگردان لهستانی، یکی دیگر از خواندنی‌های ضروری در این زمینه است که بینش‌های ارزشمندی در این مورد ارائه داده و هنجارهای مرسوم تئاتر غربی را به چالش می‌کشد.

این کتاب مجموعه‌ای از مقالات، مصاحبه‌ها و بیانه‌های یرژی گروتفسکی است که در آن دیدگاه رادیکال خود در مورد تئاتر را بدون صحنه‌آرایی، لباس یا جلوه‌های ویژهٔ پیچیده، با تمرکز صرف بر رابطهٔ صمیمی بازیگر و مخاطب، تشریح می‌کند. این کتاب مفهوم او از «تئاتر فقیر» را ارائه می‌دهد، جایی که بدن و صدای بازیگر به ابزار اصلی بیان تبدیل می‌شوند و اجرا نوعی انضباط روحی و جسمی شده است.

شباهت‌ها و پیوندها با «هنر رازآلود بازیگر» 

شباهت کلیدی این دو کتاب در رویکرد بین فرهنگی و تجربی آن‌ها به آموزش نهفته است. هر دو نویسنده به دنبال حقایقی هستند که فراتر از هر سنت واحدی پیش می‌روند و از شیوه‌های جهانی ـ از اشکال کلاسیک آسیایی گرفته تا روش‌های آوانگارد غربی ـ برای شکل‌دادن به یک زبان جهانیِ اجرا بهره برده‌اند.

• تمرکز بر هنر بازیگر: هر دو کتاب بازیگر را در مرکز تجربهٔ تئاتری قرار می‌دهند. آن‌ها آموزش جسمی، ذهنی و معنوی اجراکننده را به عنوان مسیری برای بیان عمیق‌تر بررسی می‌کنند و نشان می‌دهند بدن فقط یک ابزار نیست، بلکه واسطه‌ای برای دگرگونی و معنا است. 
• دیدگاه‌های بین فرهنگی و انسان‌شناختی: باربا در کتابش از سنت‌های اجرایی بین فرهنگی مثل تئاتر هندی، بالیایی یا ژاپنی برای تعریف سطح پیش بیانی اجرا بهره برده است. گروتسفکی نیز سنت‌های خارج از چارچوب غربی را تصدیق می‌کند و به دنبال حقایق جهانی هر چند از طریق عمل به جای تئوری، در اجرا است.
• جست‌وجوی ضروریات: هر دو کتاب قصد دارند تئاتر را به ملزومات آن تبدیل کنند. گروتسفکی از تئاتر فقیر صحبت می‌کند و صحنه‌ها، لباس‌ها و فناوری‌ها را حذف می‌کند تا بر رابطه بازیگر و مخاطب تمرکز کند. باربا از طریق انسان‌شناسی، آنچه را که در هنر اجرا به‌طور جهانی ضروری است را تعریف می‌کند.
• ترکیبی از تمرین و نظریه: هر دو اثر، بینش عملی را با تأمل عمیق نظری ترکیب کرده‌اند. آن‌ها صرفاً کتابچه‌ای راهنما نیستند؛ بلکه بررسی‌های فلسفی و فنی در مورد آنچه اجرا را معنادار می‌کنند نیز هستند. 

این دو کتاب به خوبی یکدیگر را پوشش می‌دهند؛ هر دو آثار پیشگامی هستند که نقش بازیگر را در اجرای معاصر بازتعریف می‌کنند. کار این دو نویسنده فقط نظری نیست، بلکه ریشه در سال‌ها کاوش عملی با بازیگران متعهد دارد. در اصل هر دو کتاب، مانیفست‌هایی برای تئاتر هستند که در آن اجراکننده هم ابزار و هم خالق است و با نظم، سنت و کشف مداوم شکل می‌گیرد.

سخن پایانی 

کتاب «هنر رازآلود بازیگر» کمی فراتر از یک کتاب مرجع است؛ این کتاب دعوتی برای بازنگری در مبانی اجرا از طریق یک لنز جهانی است. باربا و ساوارزه این تصور را که بازیگری صرفاً ریشه در احساس یا متن دارد از بین می‌برند و درعوض، نظم، آموزش و سنت اغلب نادیده‌ای را که هنر یک اجرا کننده را شکل داده‌اند، به نمایش گذاشته‌اند.

این کتاب خوانندگان را تشویق می‌کند تا فراتر از روش‌های آشنا به صحنه بنگرند و با هوش فیزیکی که زیربنای اشکال متنوع تئاتری است، درگیر شوند و درک عمیق‌تری از جهانی بودن و خاص بودن حضور در صحنه ارائه کرده است.

خواندن این کتاب نحوهٔ درک نقش بازیگر را تغییر می‌دهد. این کتاب صرفاً متنی تفسیر شده نیست، بلکه نشان می‌دهد که بازیگر مانند یک صنعتگر ماهر است که کارش بر اساس قرن‌ها تمرین و پالایش بنا شده است. کتاب تأکید می‌کند که اجرای عالی تنها از غریزه ناشی نمی‌شود، بلکه استفاده آگاهانه و مدون از بدن نیز تأثیرگذار است.

کتاب برای هر کسی که به دنبال حرفه‌ای در هنرهای نمایشی یا مطالعهٔ مکانیک بیان است، بینشی ضروری ارائه می‌دهد و نظریه و عمل را در مرزهای فرهنگی با هم پیوند داده است.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:

تکنیک‌های روزمره آگاهانه نیست. ما حرکت می‌کنیم، می‌نشینیم، چیزها را برمی‌داریم یا سرِ جایشان می‌گذاریم، همدیگر را می‌بوسیم، با سر اشاره می‌کنیم، می‌پذیریم و انکار می‌کنیم و همه‌ی این‌ها به‌واسطه‌ی مجموعه‌ای از اطوار و ژست‌ها ممکن می‌شود که به آنها رفتار «طبیعی» می‌گوییم. رفتاری که در چارچوب زیستِ فرهنگی ما تعریف شده‌اند. تفاوت‌های فرهنگی تکنیک‌های مختلف فیزیکی را به ما آموزش می‌دهند. تکنیک‌هایی بسته به این‌که تو با کفش یا پاپتی راه می‌روی، وقتِ حمل چیزها آنها را روی سر می‌گذاری یا در دستانت می‌گیری، با دهان می‌بوسی یا با بینی. اولین قدم برای کشف این چیزها می‌تواند تکیه بر اصول زیستی بازیگر یا رقصنده باشد. زندگیِ او، درک ‌زیست و تکنیک بدنی روزمره‌اش که با تکنیک بدنی صحنه‌ای و فراروزمره‌اش در تضاد است. و این تکنیک فراروزمره یعنی مجموعه رفتاری که با عادات و شرایط بهره‌گیری از بدن در زندگی عادی تفاوت دارد.