مالیخولیای چپ (مارکسیسم، تاریخ و خاطره)

این کتاب، با نام کامل مالیخولیای چپ: مارکسیسم، تاریخ و خاطره، در سال 2016 به‌زبان انگلیسی منتشر و به اثری بحث‌برانگیز در محافل دانشگاهی و روشنفکری مبدل شد. نویسنده در مقدمۀ خود به پیشینۀ این کتاب و تحقیقاتش اشارۀ مفصلی کرده است. این اثر از لحاظ تعداد ارجاعات آثار دیگر به آن کتابی قابل‌توجه به حساب می‌آید. اصل این متن در مجموعه‌ای به‌نام «مسیرهای نوین در نظریۀ انتقادی» به انتشار رسیده است.

انزو تراوِرسو در کتاب مالیخولیای چپ سعی کرده است مباحث نظری را از دریچۀ آثار هنری تبیین کند. از این رو، این کتاب سرشار از ارجاع به آثار نقاشی، عکس‌، سکانس‌های سینمایی و بناهای معماری است. پنجاه تصویر چاپ‌شده در خلال متن کتاب در راستای همین رویکرد است.

مترجم فارسی در مقدمۀ خود می‌نویسد: «غنای تئوریک اثر تراوِرسو بسیار جذاب است و در کتاب با بسیاری از چهره‌های مطرح در زمینۀ نظریۀ انتقادی مواجه می‌شویم: آرا و دیدگاه‌های کسانی چون والتر بنیامین، تئودور آدورنو، ارنست بلوخ، راینهارت کوزلک، کارل اشمیت، هانس بلومنبرگ، اریک هابزباوم، ریموند ویلیامز، هیدن وایت، پی‌یر نورا، فرانسوا هارتوگ، ژاک رانسیر و جورجو آگامبن در فرازهایی از این کتاب تحلیل و بررسی شده‌اند. با این حال، سیمای مرکزی کتاب والتر بنیامین است که تراوِرسو با وام‌گیری برخی از کلیدی‌ترین مفاهیمِ فلسفۀ او شالوده‌های بحث خود را پی می‌ریزد.»

نویسنده در این کتاب با ردیابی شکست‌های جنبش چپ و همین‌طور آمال و آرمان‌های این جنبش در آثار هنری، از جمله نقاشی، معماری و سینما، به تبیین مفهوم «مالیخولیا» و مشخصاً «مالیخولیای چپ» می‌پردازد، وضعیتی که برآمده از شکست‌های مکرر جنبش چپ بود. پس از فروپاشی شوروری و دیوار برلین، چپ گرفتار وضعیتی شکست‌خورده بود و آخرین پردۀ تاریخ را، که همان پیروزی لیبرالیسم بود، پیشِ روی خود می‌دید و چپ، در مواجهه با این وضعیت، با تمام توان به گذشتۀ خود متوسل شد.

مترجم کتاب می‌نویسد: «تراوِرسو در کتاب حاضر دیدگاه متفاوتی را در خصوص مالیخولیای چپ عرضه می‌کند و با وام‌گیری از آرای والتر بنیامین بر اهمیتِ "به‌یادآوری" شکست‌ها، مبارزان و جنبش‌های گذشته تأکید می‌کند. از منظر تراوِرسو، مالیخولیای چپ می‌تواند مانع از پذیرش شکست و تسلیم در برابر ایدئولوژی پایان تاریخ شود.» در حقیقت، تراوِرسو رویکردی رادیکال اتخاذ می‌کند و می‌گوید می‌توان از دل شکست‌ها نیرویی برای تجدید حیات سیاسی به دست آوریم. وی می‌نویسد: «ما همواره می‌توانیم، با به یاد داشتنِ این نکته که انقلاب‌ها هرگز "سرِ وقت" فرا نمی‌رسند، خود را تسلی دهیم، با اندیشیدن به اینکه رخداد انقلاب دفعتاً همگان را غافلگیر خواهد کرد.»

کتاب حاضر مروری است بر تاریخ اندیشۀ چپ (با مرور آثاری هنری که ذیل این جنبش پدید آمده‌اند)، و مشخصاً متمرکز است بر شکست‌های پی‌درپی آن. اما در نهایت می‌کوشد پیشنهادی برای رهایی از وضعیت شکست و مالیخولیای ناشی از آن ارائه دهد.

تراوِرسو، با واکاوی عمیق‌ترین لایه‌های خاطرۀ چپ و بازخوانی تاریخ مبارزات انقلابی، به صورت‌بندی مفهومی می‌پردازد که آن را «فرهنگ شکست» می‌نامد. کتاب، ضمن پرداختن به تجربه‌های سیاسی مختلف و وام‌گیری از نظریه‌پردازان انتقادی، در پی تبیین تبلورهای گوناگون این فرهنگ شکست است. از منظر تراوِرسو، پس از فروپاشی دیوار برلین و فروپاشی شوروی، این فرهنگ دیگر همچون گذشته، که در مقام یک سنت مبارزاتی سلسله‌ای از تجربه‌های انقلابی را به‌ هم پیوند می‌داد و امید دستیابی به آرمان رهایی را زنده نگاه می‌داشت، عمل نمی‌کند. تراوِرسو، با وام‌ گرفتن مفهوم «مالیخولیای چپ» و درعین‌حال فراروی از فهم پاتولوژیک مالیخولیا، بر اهمیت «به‌‌یادآوری» شکست‌ها تأکید می‌کند. بنابراین مالیخولیا، به‌واسطۀ حفظ پیوند اکنون با امیدها و یوتوپیاهای گذشته، تبدیل به سنگری برای مقاومت علیه تمام ایدئولوژی‌هایی می‌شود که در جهان تسخیر‌شده به‌دست نئولیبرالیسم امکان خلق آینده‌های بدیل را منتفی می‌دانند.

اِنزو تراوِرسو (زادۀ 1957 در ایتالیا) پژوهشگر تاریخ فکری اروپاست. او چندین کتاب نوشته است با موضوع نظریۀ انتقادی، هولوکاست، مارکسیسم، خاطره، توتالیتاریسم، انقلاب و تاریخ‌نگاری معاصر. آثار وی به زبان‌های گوناگون ترجمه شده‌اند. تراوِرسو درحال‌حاضر در دانشگاه کُرنل ایالات متحده مشغول تدریس و پژوهش است. پیش از این، یادداشت‌ها و مقالاتی به‌قلم تراوِرسو به فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند، از جمله: «فهم جلیقه‌زرد‌ها» (ترجمۀ کامیار شهابی، روزنامۀ شرق) و «کدام کمونیسم؟» (ترجمۀ بابک احمدی). همچنین متن چند مصاحبۀ او در جراید ایران منتشر شده‌اند، از جمله: «چپ قرن بیست‌و‌یکم ضدّ سرمایه‌داری خواهد بود» (روزنامۀ شرق) و «چپ تاریخی از شکست‌های متوالی است» (روزنامۀ شرق). اما کتاب مالیخولیای چپ اولین کتابی است که از این نویسنده به فارسی ترجمه شده است.