خسیس

کتاب «خسیس» (The Miser) یک کمدی پنج پرده‌ای به نثر اثر نمایشنامه‌ فرانسوی جان پاتیست مولی‌یر (Molière) است. این نمایش اولین‌بار در ۹ سپتامبر ۱۶۶۸ در تئاتر پاله‌-رویال در پاریس اجرا شد. شخصیت اصلی این کمدی هارپاگون است؛ مرد مسنی که همسرش را از دست داده و دلش می‌خواهد با ماریان زن جوان فقیر، ازدواجی از پیش تعیین شده داشته باشد، اما به جایش برای دخترش ترتیب ازدواجی از پیش تعیین شده را می‌دهد. نویسنده در این نمایشنامهٔ کمدی طمع و قدرت مخرب وسواس به پول را به سخره می‌گیرد. مولی‌یر با استفاده از طنز و کنایه نشان می‌دهد که چگونه طمع، روابط انسان‌‌ها را فاسد می‌کند و محبت، اخلاق و حتی پیوندهای خانوادگی را به کالا تبدیل می‌کند. گرچه نمایشنامهٔ «خسیس» طنز است، اما به حقایق اجتماعی و روان‌شناختی عمیق‌تری مثل خودخواهی، ترس از دست دادن و پوچی می‌پردازد.

درباره‌ٔ کتاب 
.

نمایشنامهٔ «خسیس» داستانِ هارپاگون است؛ پیرمردی ثروتمند اما بسیار حریص که پول خود را احتکار کرده و برای آن بیش از هر چیز دیگری، از جمله فرزندانش، ارزش قائل است. هارپاگون قصد دارد با زن جوانی به نام ماریان ازدواج کند و نمی‌داند که پسرش مخفیانه عاشق ماریان است. در همین‌ میان دختر هارپاگون عاشق والر می‌شود، مردی که به عنوان خدمتکار برای هارپاگون کار می‌کند تا به دخترش نزدیک باشد.

بااین‌حال هارپاگون می‌خواهد دخترش را بدون دادن جهیزیه به ازدواج یک مرد مُسن ثروتمند در بیاورد، که این امر باعث ایجاد تنش و فریب بیشتر در خانواده‌اش می‌شود. با پیشرفت این نمایشنامه سوءتفاهم‌ها و نقشه‌‌ها یکی یکی برملا می‌شوند. با گم شدن صندوق پول هاپارگون که طلاهایش را در آن نگه داشته، هرج‌ومرج بزرگی به وجود می‌آید.

پول گمشده پیدا می‌شود و رازهای بیشتری در این میان برملا می‌گردد و در نهایت این نمایشنامه با طنز و کمدی خاص مولی‌یر به پایان می‌رسد و نشان می‌دهد گرچه عشق همیشه پیروز است، اما حرص‌وطمع نیز همیشه پابرجا خواهد ماند.

ویژگی‌های برجسته‌ٔ کتاب 
.

«خسیس» نمونه‌ای درخشان از کمدی کلاسیک فرانسوی است که تفسیر اجتماعی تند و تیز را با طنز ترکیب کرده است. جذابیت ماندگار آن در توانایی مولی‌یر برای اجرای مضحک بودن طمع انسان نهفته است و درعین‌حال داستانی سرگرم‌کننده و جذاب دارد. دیالوگ‌های هوشمندانه، شخصیت‌های اغراق‌آمیز و مضامین اخلاقی نمایشنامه تصویری زنده از چگونگی تحریف ارزش‌‌های انسانی است. این نمایشنامه هم آینه‌ای از جامعهٔ بورژوایی قرن هفدهم و هم بازتابی جاودانه از نقص‌های جهانی انسان است که آن را به یکی از مشهورترین آثار مولی‌یر تبدیل کرده است. ویژگی‌های برجستهٔ این کتاب عبارت‌اند از:

• طنز تند: پوچی طمع و مادی‌گرایی را از طریق طنز و اغراق آشکار می‌کند.
• شخصیت‌های به یاد ماندنی: هارپاگون، به عنوان یکی از مشهورترین خسیس‌های ادبیات، مظهر قدرت مخرب طمع است.
• عمق اخلاقی و روانشناختی: فراتر از کمدی می‌رود تا پوچی عاطفی و انزوای ناشی از طمع را بررسی کند. 
• نثر درخشان: دیالوگ‌های شوخ‌طبعانه و تبادلات کلامی سریع را به نمایش می‌گذارد که هم طنز و هم تنش را تقویت می‌کند.
• مضامین جهانی: با وجود اینکه در قرن هفدهم نوشته شده است، پیام آن در مورد پول، عشق و حماقت انسان، امروزه نیز مرتبط است.
• ترکیبی از طنز و واقع‌گرایی: موقعیت‌های کمیک اغراق‌آمیز را با احساسات انسانی باورپذیر ترکیب می‌کند و هم خنده و هم بینش ایجاد می‌کند.

افتخارات و جوایز 
.

از زمان انتشار «خسیس» در سال ۱۶۶۸، این اثر هیچ جایزهٔ ادبی دریافت نکرده است که عمدتاً بدین دلیل است که در آن سا‌ل‌ها هیچ جایزهٔ ادبی یا تئاتری وجود نداشته است. با این‌حال، تأثیر ماندگار این نمایشنامه و تحسین منتقدان، آن را به یکی از مشهورترین کمدی‌های ادبیات جهان تبدیل کرده است. در طول قرن‌ها، نمایشنامهٔ «خسیس» بارها در سراسر جهان به اجرا در آمده، بسیاری از فیلم‌ها، برنامه‌های تلویزیونی و تولیدات تئاتر مدرن براساس این نمایشنامه ساخته شده و به عنوان شاهکاری از طنز و کمدی شخصیت‌محور مورد مطالعه قرار گرفته است.

اقتباس‌ها از کتاب «خسیس»
.

• خیلی زود پس از اجرای اولین نمایش این اثر در سال ۱۶۶۸، نسخه‌هایی از آن در جاهای دیگر اروپا منتشر شد. ترجمهٔ آلمانی آن با نام Der Geizige در سال ۱۶۷۰ در فرانکفورت منتشر شد. در انگلستان توماس شادول در سال ۱۶۷۲ از اثر مولی‌یر با عنوان «خسیس» اقتباسی نوشت و هشت شخصیت جدید به آن اضافه کرد.

• در ایتالیا این نمایشنامه در نهایت به اُپرا تبدیل شد. در روسیه نیز واسیلی پاشکویچ اپرای کمیک قرن هجدهمی خود را با عنوان «خسیس» بر اساس نمایشنامهٔ مولی‌یر ساخت. 

• اقتباس موزیکال دیگری به زبان عربی نیز بر اساس این نمایشنامه ساخته شد و در سال ۱۸۴۷ در بیروت اجرا شد.

• جووان استریا پوپوویچ (Jovan Sterija Popović)، پدر بنیانگذار تئاتر صربستان، نمایشنامه «خسیس» (1837) خود را بر اساس نمایشنامه مولیر نوشت. در این اثر، شخصیت هارپاگون به عنوان یک تاجر یونانی شهری کوچک نمایش داده می‌شود.

• اولین اجرای آمریکایی از یک نمایشنامه با عنوان «خسیس» از نسخهٔ فیلدینگ در سال‌های پس از ۱۷۶۶ بود. اجرای برادوی از ترجمهٔ نمایشنامهٔ مولی‌یر تنها به مدت سه شب در تئاتر تجربی در سال ۱۹۳۶ اجرا شد و از آن زمان تاکنون، چندین اجرای مجدد در نسخه‌های مختلف آن انجام شده است.

• یک اقتباس تئاتر موزیکال استرالیایی از این نمایشنامه با نام «بانوی پول» (Mistress Money) در سال ۱۹۶۰ در سیدنی به نمایش درآمد. 

• اخیراً در بریتانیا، نسخه انگلیسی-اسکاتلندی جان کوتس از نمایشنامه «خسیس» در سال ۲۰۰۹ با عنوان «سنگدل پوست» (Auld Skinflint) اجرا شد. در سال ۲۰۱۲، این نمایشنامه به یک موزیکال بالیوودی با عنوان «کانجوس خسیس» (Kanjoos The Miser) توسط هاردیپ سینگ کوهلی و جاتیندر ورما تبدیل شد و در سراسر بریتانیا به نمایش درآمد.

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 
.

این نمایشنامه مناسب دانشجویان ادبیات، علاقه‌مندان به نمایش و تئاتر و هر کسی است که به طنز کلاسیک یا روان‌شناسی علاقه‌مند باشد. این کتاب به ویژه مناسب استادان،‌ کارگردان‌های تئاتر و دانشجویان بازیگری و تئاتر است که می‌توانند از مطالعهٔ این نمایشنامه و دیالوگ‌های هوشمندانه و مضامین جاودانه‌اش بهره ببرند. خواندن این نمایشنامه را به تمامی طرفداران نمایشنامه‌های کلاسیک نیز توصیه می‌کنیم.

چرا کتاب «خسیس» را بخوانیم؟ 
.

• درسی جاودانه در مورد طمع انسان: نمایشنامهٔ «خسیس» به طرز درخشانی نشان می‌دهد که چگونه وسواس به پول می‌تواند مردم را نسبت به آنچه واقعاً مهم است کور کند. شخصیت هارپاگون نشان می‌دهد که چگونه طمع او را از خانواده‌اش جدا می‌کند و عشق را به یک معامله تبدیل می‌کند. اگرچه این نمایشنامه قرن‌ها قدمت دارد، اما واقعیت‌های جامعهٔ مدرن را منعکس می‌کند که در آن مردم اغلب ثروت را بر روابط اولویت می‌دهند. با خواندن آن، به این بینش می‌رسید که چگونه مادی‌گرایی و ترس از دست دادن می‌تواند حس اخلاق و شادی فرد را فاسد کند و این موضوعی است که هنوز در دنیای مصرف‌گرای امروز معنا دارد.
• ترکیبی بی‌نظیر از کمدی و تأمل اخلاقی: مولی‌یر استادانه از طنز برای ارائه حقایق جدی استفاده می‌کند. این نمایشنامه باعث می‌شود تا به رفتار پوچ هارپاگون بخندید، اما در عین حال در نگرش‌های خود نسبت به پول و کنترل تأمل کنید. این تعادل خنده و معنا، خوانندگان را سرگرم می‌کند و در عین حال آن‌ها را به تفکر انتقادی در مورد ارزش‌هایشان وامی‌دارد. طنز مورد استفاده در این نمایشنامه تنها برای سرگرمی نیست، بلکه به عنوان آینه‌ای عمل می‌کند که مضحک بودن ضعف انسان را منعکس می‌کند.
• رشد غنی شخصیت و دیالوگ‌های درخشان: هر شخصیت در «خسیس» با عمق و هدف ساخته شده است. حرص و طمع هارپاگون به زیبایی با تمایلات فرزندانش برای عشق و آزادی در تضاد است و تضادهای پویا و اغلب خنده‌داری ایجاد می‌کند. دیالوگ‌های تند مولی‌یر به هر صحنه انرژی و ریتم می‌بخشد و تصور اینکه چگونه این نمایشنامه روی صحنه زنده می‌شود را آسان می‌کند. برای خوانندگان، این به معنای یک تجربه ادبی جذاب است که زنده، سریع و سرشار از شخصیت به نظر می‌رسد.
• اهمیت فرهنگی و تاریخی: خواندن «خسیس» به شما این امکان را می‌دهد که از یکی از شاهکارهای تئاتر کلاسیک فرانسه قدردانی کنید و تأثیر مولی‌یر بر ادبیات غرب را درک کنید. سبک او بر نسل‌هایی از نمایشنامه‌نویسان و کمدین‌ها، از پیروان شکسپیر گرفته تا طنزپردازان مدرن، تأثیر گذاشت. این نمایشنامه همچنین ارزش‌ها و تنش‌های جامعه قرن هفدهم را به تصویر می‌کشد و آن را نه تنها به عنوان یک داستان، بلکه به عنوان دریچه‌ای به تاریخ و فرهنگ اروپا ارزشمند می‌کند.

نمایشنامهٔ «خسیس» را بخوانید، چون طنز، انتقاد تند اجتماعی و بینش جاودانه به طبیعت انسان را با هم ترکیب کرده است. این نمایشنامه از طریق شخصیت‌های خاص اما باورپذیرش، نشان می‌دهد که چگونه طمع می‌تواند عشق، اعتماد و شادی را از بین ببرد. دیالوگ‌های هوشمندانه، عمق اخلاقی و طرح جذاب این نمایشنامه آن را هم سرگرم‌کننده و هم معنادار کرده است. چه آن را برای لذت بخوانید یا به دنبال اجرای آن باشد، «خسیس» درس‌هایی در مورد خصایص انسانی به شما می‌دهد که امروزه نیز به اندازهٔ قرن هفدهم مهم و مرتبط است.

درباره‌ٔ نویسنده 
.

جان پاتیست پوکلن (Jean-Baptiste Poquelin) که با نام هُنری مولی‌یر شناخته می‌شود، نمایشنامه‌نویس، بازیگر و شاعر فرانسوی بود که در سال ۱۶۲۲ به دنیا آمد و در ۱۶۷۳ درگذشت. او را یکی از نویسندگان بزرگ ادبیات فرانسوی زبان می‌دانند. آثار باقی‌مانده از او شامل کمدی، نمایشنامه‌های خنده‌دار، کمدی-تراژدی، کمدی-باله و موارد دیگر است. نمایشنامه‌هایش به تمام زبان‌های زندهٔ‌ دنیا ترجمه شده‌اند و بیشتر از هر نمایشنامه‌نویس دیگری در کمدی-فرانسیس اجرا می‌شوند. نفوذ او به حدی است که زبان فرانسه اغلب به عنوان زبان مولی‌یر شناخته می‌شود. 

مولی‌یر در یک خانوادهٔ مرفه به دنیا آمد و در کالج کلرمون تحصیل کرد. سیزده‌سال بازیگری سیار به او کمک کرد تا توانایی خود در کمدی‌نویسی را صیقل دهد و درعین‌حال شروع به نوشتن بکند. مولی‌یر با حمایت اشراف‌زادگان از جمله فیلیپ اول دوکِ اورلئان و برادر لویی چهاردهم اجرایی رسیم در حضور پادشاه در موزهٔ لوور ترتیب داد. او با اجرای یک نمایشنامه اجازه یافت تا از سالن بزرگ پتی بوربون در نزدیکی لوور استفاده کند. بعدها نیز اجازهٔ استفاده از تئاتر در کاخ رویال به او داده شد. در هر دو مکان مولی‌یر با نمایش‌هایش در میان پاریسی‌ها به موفقیت زیادی رسید و این لطف سلطنتی، مستمری سلطنتی و عنوان گروهِ پادشاه را برای او به همراه داشت. 

با وجود ستایش دربار و پاریسی‌ها، طنزهای مولی‌یر انتقاد محافل دیگر را به خود جلب کرد. به دلیل بی‌دینی برخی از شخصیت‌هایش، کلیسای کاتولیک فرانسه و به دنبال آن پارلمان اجرای آن را ممنوع کرد دیگر هرگز مولی‌یر آن را به روی صحنه نبُرد. کار سخت او در تئاتر سلامتش را به خطر انداخت و تا سال ۱۶۶۷ مجبور شد که از صحنه کناره‌گیری کند. در سال ۱۶۷۳ در طول اجرای آخرین نمایشنامه‌اش با عنوان «بیمار خیالی» (The Imaginary Invalid) مولی‌یر که از بیماری سِل ریوی رنج می‌برد، هنگام بازی دچار حملهٔ سرفه و خون‌ریزی شد. او اجرا را تمام کرد اما دوباره از حال رفت و چند ساعت بعد درگذشت.

معرفی کتاب مشابه: محبس (No Exit and Three Other Plays)
.

نمایشنامهٔ «محبس» مجموعه‌ای از سه نمایشنامه اثر ژان پل سارتر (Jean-Paul Sartre) فیلسوف، نمایشنامه‌نویس و رمان‌نویس اگزیستانسیالیست فرانسوی است. مشهورترین نمایشنامهٔ این مجموعه «محبس» است که در یک اتاق اتفاق می‌افتد و در آن سه شخصیت متوفی - گارسن، اینز و استل - متوجه می‌شوند که در جهنم هستند و محکوم به شکنجه روانی یکدیگر تا ابد. سارتر از طریق تعاملات خود، این ایده را بررسی می‌کند که جهنم، دیگران هستند و بر مبارزه وجودی برای تعریف خود از طریق قضاوت دیگران تأکید می‌کند.

سارتر در این نمایشنامه‌ها دست مانند «خسیس» به آزادی اخلاقی، مسئولیت‌های انسانی و پیامدهای انتخاب افراد پرداخته است و پوچی و ریاکاری افراد را افشا می‌کند. درون‌نگری اخلاقی و روان‌شناختی این نمایشنامه‌ها، لحن طنز «خسیس» را منعکس می‌کنند. هر دو اثر، ظواهر اجتماعی را کنار می‌زنند تا حقایق عمیق‌تری در مورد نقص‌های انسانی آشکار کنند. از جمله شباهت‌های این مجموعه و نمایشنامهٔ «خسیس» می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• عیب‌های انسانی و خودفریبی: هم سارتر و هم مولی‌یر آشکار می‌کنند که چگونه مردم به خودشان دروغ می‌گویند. 
• ریاکاری اخلاقی: هر نویسنده افرادی را به تصویر می‌کشد که ظواهر اخلاقی از خود نشان می‌دهند در حالی که انگیزه‌های خودخواهانه را پنهان می‌کنند. 
• به دام افتادن روانی: در هر دو اثر، شخصیت‌های اصلی به دام افتاده‌اند. هارپاگون به خاطر وسواسش به پول، و شخصیت‌های سارتر به خاطر نیازشان به تایید دیگران. زندان‌های آنها ساختهٔ خودشان است.
• نقد اجتماعی: هر دو نمایشنامه سطحی بودن جامعه را نقد می‌کنند. مولی‌یر ماتریالیسم و ارزش‌های بورژوازی را به سخره می‌گیرد، در حالی که سارتر همرنگی و بزدلی اخلاقی را محکوم می‌کند.
• طنز و افشاگری: هر دو نویسنده از طعنه برای افشای حقیقت استفاده می‌کنند. هر دو نقاب از روی ادعاهای انسانی برمی‌دارند و مخاطب را مجبور می‌کنند تا با حقایق ناراحت‌کننده روبرو شود.

سخن پایانی 
.

در نمایشنامهٔ «خسیس» خنده به ابزاری برای بیان حقیقت تبدیل شده است. در پسِ این تبادلات شوخ‌طبعانه و سوءتفاهم‌های مضحک آن، درس‌های اخلاقی تندی دربارهٔ وسواس انسان به ثروت و کنترل آن نهفته است. طمع هارپاگون چنان اغراق‌آمیز است که به پوچی نزدیک می‌شود، با این‌حال مخاطب تکه‌‌هایی از وجود ترس را در فقدان و عطش امنیت حس می‌کند. مولی‌یر از طریق ای ننمایشنامه به خواننده نشان می‌دهد که جست‌وجوی پول بدون دلی برای خرج‌کردن و اهمیت دادن به دیگران، نه به خوشبختی، بلکه به پوچی منجر می‌شود.

درخشش این نمایشنامه فراتر از کمدی آن است و به تنش ابدی میان عشق و طمع، آزادی و کنترل و البته جوانی و پیری می‌پردازد. شخصیت‌های مولی‌یر به دست احساسات و خواسته‌هایی هدایت می‌شوند که فراتر از زمان و فرهنگ هستند و به همین دلیل این نمایشنامه پس از قرن‌ها هنوز برای خوانندهٔ امروزی تازه است. درگیری‌های بین هارپاگون و فرزندانش نیز درگیری‌های همیشگی خانواده‌ها و برخورد بین نسل‌ها، ارزش‌ها و اولویت‌ها را به نمایش می‌گذارد.

«خسیس» هم سرگرم‌کننده و هم ماندگار و البته آموزنده است. مولی‌یر ضعف روزمرهٔ انسان را به یک شاهکار ادبی تبدیل کرده که هنوز هم مخاطبان در سراسر جهان می‌توانند به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند. او با ترکیب خنده و مشکلات واقعی، باعث شده تا نکات اخلاقی تبدیل به بیداری آگاهی شوند. خواندن یا تماشای این نمایشنامه را به تمام دوست‌داران ادبیات نمایشی توصیه می‌کنیم.