بوطیقا (گالینگور)

ارسطو (Aristotle) فیلسوف و دانشمند یونانی بود که قرن چهارم پیش از میلاد زندگی می‌کرد. او شاگرد افلاطون و معلم اسکندر کبیر بود که نوشته‌هایش پایه و اساس بسیاری از فلسفه‌ها و علوم غربی را بنا نهاد. در میان آثار فراوان او کتاب «بوطیقا یا دربارهٔ شعر» (Poetics Aristotle) به عنوان قدیمی‌ترین رسالهٔ باقی‌مانده در مورد نظریه‌های دراماتیک و نقد ادبی به شهرت رسیده است. در این کتاب ارسطو اجرای تراژدی را تجریه‌وتحلیل می‌کند و مفاهیمی را توضیح می‌دهد که بعدها در نظریهٔ ادبی کلاسیک محوریت یافتند. رویکرد او به داستان‌سرایی به عنوان یک شکل هنری ساختاریافته و هدفمند، بیش از دوهزار سال است که نویسندگان، نمایشنامه‌نویسان و منتقدان را عمیقاً تحت‌تأثیر قرار داده است و بنابراین کتاب «بوطیقا» را سنگ‌بنای مطالعهٔ ادبیات و نمایشنامه می‌دانند.

درباره‌ٔ کتاب 

کتاب «بوطیقا» دربارهٔ نظریهٔ شعر و درام در یونان باستان است و یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین متون در زمینهٔ نقد ادبی و زیبایی‌شناسی به حساب می‌آید. این کتاب نخستین‌بار در سال ۱۳۳۶ چاپ شده است و چاپ جدیدِ همان نسخه است که مجدداً با ترجمه، مقدمه و حواشیِ فتح‌الله مجتبائی به کوشش محمدرضا عدلی به چاپ رسیده است. در این چاپ دو ضمیمه به کتاب افزوده شده است. 

یکی مقاله‌ای است دربارهٔ «بوطیقای دوم» که براساس ترجمهٔ شارل روئل (Ch. E. Rouelle) و ترجمهٔ جدید ریچارد یانکو (Richard Janko) نوشته شده، و دیگری رساله‌ای است دربارهٔ شعر از خواجه نصیرالدین طوسی که در پایان اساس الاقتباس آورده شده است. این رساله گرچه تلخیصی است از شرحی که ابن‌سینا براساس ترجمهٔ ابوبشر متی در کتاب «شفا» آورده است، اما بیشتر در فضای شعر و شاعری است و رنگ‌وروی منطقی ندارد، تنها اثری است که تا آن زمان به زبان فارسی در ارتباط با رسالهٔ شعر ارسطو نوشته شده است.

در این کتاب ارسطو به بررسی انواع شعر و تفاوت‌های آن‌ها، به‌ویژه تراژدی و کمدی می‌پردازد. او مفهوم تقلید (mimesis) را به عنوان اساس هنرهای نمایشی مطرح می‌کند و ویژگی‌های یک داستان خوب را شرح می‌دهد. همچنین تأثیر خطابه و شعر در علم بیان و نقد ادبی در این کتاب عنوان شده است. این نسخه از کتاب شامل تأثیر «بوطیقا» بر ادبیات اسلامی و اروپایی نیز می‌شود.

ویژگی‌های برجسته‌ٔ کتاب 

کتاب «بوطیقا» یکی از بنیادی‌ترین متون در زمینهٔ ادبی و زیبایی‌شناسی است. از ویژگی‌هایی برجستهٔ این کتاب می‌توان به بررسی نظریهٔ تقلید، تعریف اجزای تراژدی، تفاوت شعر و تاریخ و تأثیر آن بر نقد ادبی در دوران اسلامی و اروپای پس از رنسانس اشاره کرد. برخی از ویژگی‌های برجستهٔ این کتاب عبارت‌اند از:

• تحلیل نظریهٔ تقلید: ارسطو در این کتاب نقش تقلید در هنر و تفاوت‌های آن در شعر، نقاشی، موسیقی و رقص را توضیح داده است.
• بررسی ساختار تراژدی و کمدی: در این کتاب اصول بنیادین این دو نوع نمایش و تفاوت‌های آن‌ها برجسته شده است.
• ارتباط شعر با تاریخ: ارسطو در این کتاب بر این‌که شعر به بیان کلیات می‌پردازد، تأکید کرده است؛ درحالی‌که تاریخ شرح جزئیات آن نیز هست.
• نفوذ کتاب بر ادبیات اسلامی و اروپایی: تأثیر «بوطیقا» بر آثار فیلسوفان و ادیبان مسلمان و متفکران غربی پس از رنسانس در این کتاب تحلیل شده است. 
• ضمیمه‌های ارزشمند: کتاب شامل تحلیل «بوطیقای دوم» و بررسی دیدگاه‌های خواجه نصیرالدین طوسی دربارهٔ شعر می‌شود.

افتخارات و جوایز 

از زمان انتشار «بوطیقا» در حدود ۳۳۵ قبل از میلاد، این متن تبدیل به قدیمی‌ترین اثر باقی‌مانده از نظریهٔ نمایشی یونان شد و اولین رسالهٔ فلسفی‌ای است که صرفاً بر نظریهٔ ادبی تمرکز کرده است اما مسلما با توجه به زمان انتشار متن، تاکنون هیچ جایزه‌ای دریافت نکرده است. گرچه این متن در سنت انتقادی غرب به‌طور جهانی مورد تأیید قرار گرفت، اما تقریباً هر جزئیاتی در مورد این اثر مهم، نظرات متفاوتی به همراه داشت.

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 

این کتاب برای هر کسی که به ادبیات، درام، داستان‌سرایی یا نظریهٔ انتقادی علاقه دارد، بسیار مناسب است. خواندن کتاب «بوطیقا» را به‌ویژه به نویسندگان، نمایشنامه‌نویس‌ها، فیلمنامه‌نویسان، پژوهشگران و دانشجویان علوم انسانی که به دنبال درک اصول اساسی ساختار طرح، توسعهٔ شخصیت و تأثیر ژانر تراژدی هستند، توصیه می‌کنیم. فیلسوفان و نظریه‌پردازان نیز به دلیل رویکرد تحلیلی این متن نسبت به هنر و تقلید، بسیار از این کتاب خواهند آموخت. این کتاب یک راهنمای جذاب و جاودان است.

چرا کتاب «بوطیقا» را بخوانیم؟ 

• نظریهٔ ادبی بنیادی: این کتاب یکی از اولین و تأثیرگذارترین متون دربارهٔ داستان‌سرایی و درام است. ارسطو در این کتاب به اصول داستان‌سرایی جاودانه و مفاهیمی مختلفی مثل نقص تراژیک و وحدت طرح پرداخته است که هنوز هم روایت‌های مُدرن را شکل می‌دهند. بنابراین این کتاب بسیار برای نویسندگان و خالقان ارزشمند است و به آن‌ها کمک می‌کند طرح‌های جذاب و از نظر احساسی مؤثری بنویسند.
• مختصر اما عمیق: کتاب با وجود حجم کم و کوتاهش، بینش‌های عمیقی در مورد ماهیت هنر و تقلید در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. 
• مقدمه و حواشی غنی: مترجم با تجربهٔ غنی خود در ترجمه و تصحیح متنون کلاسیک، علاوه بر بازنگری دقیق ترجمهٔ اولیه این متن، توضیحات مفصل و نکته‌بینانه‌ای پیرامون مفاهیم کلیدی ارائه کرده است.
• دو رسالهٔ تکمیلی: چاپ جدید شامل دو ضمیمهٔ تکمیلی می‌شود. یکی مقاله‌ای دربارهٔ «بوطیقای دوم» براساس ترجمهٔ دیگران و دیگری رساله‌ای از خواجه نصیرالدین طوسی دربارهٔ شعر است که بسیار بر ارزش این متن می‌افزاید.
• ویراستاری کاربردی: صفحات کتاب نسبت به چاپ اول کمتر شده و مقدمه‌ای تازه و یادداشت‌های تفسیری و مخاطب‌پسندی به کتاب اضافه شده است تا علاوه بر خوانندگان متخصص و دانشگاهی، سایر علاقه‌مندان نیز بتوانند از متن کتاب بهره ببرند.

کتاب «بوطیقا» درکی بنیادی از چگونگی کارکرد داستان‌ها، به‌ویژه در قلمرو تراژدی و درام است. بینش‌های ارسطو در مورد ساختار طرح، شخصیت و وحدت دراماتیک، بیش از دو هزارسال بر نظریهٔ ادبی، تئاتر و داستان‌سرایی تأثیر گذاشته است. چه نویسنده‌ای باشید که قصد دارید روایت‌های قدرتمندی خلق کنید، یا دانشجویی که ادبیات کلاسیک را بررسی می‌کنید، یا صرفاً خواننده‌ای کنجکاو و علاقه‌مند به بررسی تأثیر عاطفی داستان‌ها بر مخاطبان، این کتاب می‌تواند برایتان تبدیل به ابزاری جاودانه برای تحلیل و درک داستان‌سرایی بشود.

درباره‌ٔ نویسنده 

ارسطو فیلسوف و دانشمند یونان باستان بود که در سال‌های ۳۲۲ تا ۳۸۴ قبل از میلاد می‌زیست. نوشته‌های او طیف گسترده‌ای از موضوعات مانند علوم طبیعی، فلسفه، زبان‌شناسی، اقتصاد، سیاست، روان‌شناسی و هنر را شامل می‌شود. او به عنوان بنیان‌گذار مکتب فلسفی مشائی در لیسئومِ آتن، سنت گسترده‌تر ارسطویی را که پس از آن آمد، آغاز کرد که زمینه‌ساز توسعهٔ علم مدرن شد. 

اطلاعات کمی در مورد زندگی ارسطو در دست است. او در شهر استاگیرا در شمال یونان در دوران کلاسیک متولد شد. پدرش نیکوماخوس، هنگامی که ارسطو کوچک بود، درگذشت و شخصی ارسطو را به سرپرستی گرفت. در حدود ۱۸ سالگی به آکادمی افلاطون در آتن پیوست و تا ۳۷ سالگی در آنجا ماند. اندکی پس از مرگ افلاطون، ارسطو آتن را ترک کرد و به درخواست فیلیپ دوم مقدونی، از سال ۳۴۳ پیش از میلاد به پسرش اسکندر کبیر آموزش داد. او کتابخانه‌ای در لیسئوم تأسیس کرد که به او کمک کرد تا بسیاری از آثارش را بر روی طومارهای پاپیروس بنویسد. 

گرچه رساله‌ها و گفت‌وگوهای زیادی نوشت، اما تنها حدود یک سوم از آثار اصلی او باقی مانده است و هیچ‌کدام از آثارش به‌طور رسمی منتشر نشدند. آموزه‌ها و روش‌های تحقیق او، تأثیر قابل‌توجهی بر سراسر جهان داشت و همچنان موضوع بحث فلسفی معاصر است. دیدگاه‌های ارسطو عمیقاً‌ بر دانش قرون وسطی تأثیر گذاشت. او همچنین بر فلسفه‌های یهودی-اسلامی در قرون وسطی و الهیات مسیحی و سنت کلیسای کاتولیک نیز تأثیرگذار بود و از او به عنوان اولین دانشمند یاد می‌شود.

معرفی کتاب مشابه: پیش‌درآمدی بر نظریهٔ ادبی (Literary Theory)

اگر کتاب «بوطیقا» که فن شعر را توضیح می‌دهد را دوست دارید و از مطالعهٔ کتاب در این زمینه لذت می‌برید یا به نظریه‌های ادبی، فلسفهٔ هنر یا تحلیل ساختارهای درام علاقه دارید، کتاب «پیش‌درآمدی بر نظریهٔ ادبی» اثر تری ایگلتون (Terry Eagleton) استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه منچستر را بخوانید. هر چند کتاب مُدرن‌تر است، اما ایگلتون با زبانی روشن سیر نظریه‌های ادبی از دوران کلاسیک تا مُدرن، از جمله تحلیل نظریه‌های ارسطویی را مرور کرده است.

این کتاب کلاسیک، تمام جنبش‌های اصلی مطالعات ادبی در این قرن را پوشش داده است. کتاب به خاطر سبک واضح، جذاب و برخورد بی‌تکلفش با این مبحث شناخته شده است و مقدمه‌ای برگزیده برای هر کسی است که به یادگیری در مورد دنیای اندیشهٔ ادبی معاصر علاقه دارد.

شباهت‌ها و پیوندها با «بوطیقا» 

گرچه قدمت کتاب ارسطو بیش از دوهزار سال است و این دو کتاب در فاصلهٔ زمانی بسیار طولانی نسبت به هم نوشته شده‌اند، اما هر دو با هدف بررسی ماهیت بنیادی ادبیات و چگونگی درک، خلق و نقد آن نوشته شده‌اند. ارسطو با تمرکز بر عناصر درام و تراژدی و ارائه ابزارهای تحلیلی، زمینهٔ نقد ادبی غرب را فراهم می‌کند. 

• تمرکز بر ماهیت ادبیات: هر دو کتاب با هدف تعریف چیستی ادبیات و چگونگی عملکرد آن در جامعه نوشته شده‌اند، گرچه از دوره‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی به آن نزدیک می‌شوند.
• چارچوب‌های تحلیلی: ارسطو یک چارچوب کلاسیک برای تحلیل تراژدی و طرح داستان ارائه می‌دهد، درحالی‌که ایگلتون چندین دیدگاه نظری ارائه می‌دهد که هر دو کتاب تفکر انتقادی شما را تغییر خواهند دارد.
• علاقه به بازنمایی تقلید: ارسطو تقلید را به عنوان تقلید از واقعیت معرفی می‌کند و ایگلتون نیز در مورد چگونگی بازتاب یا ساخت واقعیت‌ها به‌ویژه از طریق ایدئولوژی و گفتمان بحث کرده است.
• هدف آموزشی: هر دو کتاب یک هدف آموزشی را دنبال می‌کنند؛ ارسطو کتابش را مناسب نمایشنامه‌نویسان و نویسندگان مشتاق نوشته است اما ویراستار جدید آن را مناسب تمام علاقه‌مندان کرده است. ایگلتون کتابش را برای دانشجویان و خوانندگانی نوشته است که به نظریهٔ انتقادی مُدرن علاقه دارند.

هر دو کتاب عمیقاً بر مطالعهٔ ادبیات تأثیر می‌گذارد. «بوطیقا» به عنوان متنی بنیادین در نقد کلاسیک و اثر ایگلتون نیز یک منبع اصلی در مطالعات ادبی مُدرن به حساب می‌آید. هر دو کتاب نیز خوانندگان را به پرسیدن چرایی و چگونگی کارکرد و اهمیت ادبیات سوق می‌دهند.

سخن پایانی 

نسخهٔ اصلاح‌شدهٔ «بوطیقا» با ترجمه و حاشیه‌نویسیِ فتح‌الله مجتبایی، منبعی ارزشمند برای خوانندگان فارسی‌زبان علاقه‌مند به نظریهٔ ادبی کلاسیک است. این نسخه نه‌تنها با ترجمه‌ای وفادار و قابل‌فهم، ایده‌های بنیادی ارسطو در مورد تراژدی، طرح داستان و تقلید را بازگو کرده است، بلکه تجربهٔ مطالعه نیز از طریق تفسیر مفصل، مقدمه‌ای علمی و متون تکمیلی برای خوانندگان فراهم شده است.

این نسخه از کتاب به‌خاطر نثر ساده، عمیق و تعهدش به گفت‌وگو بین فرهنگ‌ها برجسته شده است. دهه‌ها تحقیق مجتبایی در حاشیه‌نویسی‌های دقیق و تفسیرهای ظریف در این کتاب مشهود است. چه در پی فهم ریشه‌های نظریهٔ دراماتیک باشید و چه بخواهید پیوندهای میان اندیشهٔ یونان باستان و میراث فکری ایران را بررسی کنید، این نسخه از کتاب «بوطیقا» هم دقت فکری و هم ظرافت ادبی را ارائه کرده است.

این کتاب نه‌تنها اهمیت جاودانهٔ بینش‌های ارسطو را حفظ می‌کند، بلکه شما را به تعامل تازه با آن‌ها در چشم‌انداز ادبی و دانشگاهی امروز دعوت می‌کند.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:

تمدن امروز مغرب‌زمین در یونان آغاز شد، در آنجا پرورش یافت و در همان سرزمین به حدی از رشد و کمال رسید که تا یک یا دو صد سال پیش جامعهٔ اروپایی چیزی از آن فراتر نرفته بود. یونانیان، اصول و مبانی فرهنگ خود را از مصر و کلده و آشور و بابل و ایران وام گرفتند، لکن، در زمانی کوتاه، به یاری ذوق سرشار و فکر توانای خویش، چنان وسعت و عظمتی بدان بخشیدند که هنوز، پس از دوهزار و چند صد سال، ما از آن بی‌نیاز نیستیم. تمام جنبه‌های عالی تمدن بشری در یونان به اوج کمال خود رسید. هنوز هومر بزرگترین شاعر حماسه‌سرای اروپاییان است. آئسخولوس و سوفکلس، اوریپیدس و آریستوفانس در جهان هنر، بی‌مانندند. تا یکی دو قرن قبل هیچ اندیشه‌ای در وسعت و توانایی از افکار سقراط و افلاطون و ارسطو نگذشته بود. دانش و هنر یونان، همچون مشعل تابناکی است که هر چه از ما دورتر شود، بزرگ‌تر و پرشکوه‌تر جلوه می‌کند و روشنی بیشتر می‌بخشد.

این ملت هوشیار نخستین بار آزادی و آزاد زیستن را شناخت، و به ارزش عملی علم پی برد.