فلسفه شر (پالتویی)

کتاب «فلسفه شر» (A Philosophy of Evil) آخرین اثر لارس اسوندسن ( Lars Svendsen) فیلسوف مشهور نروژی است که اولین‌بار به زبان نروژی در سال ۲۰۰۱ و به زبان انگلیسی در سال ۲۰۱۰ منتشر شد. نویسنده در این کتاب به مفهوم شر به عنوان یک مسئلهٔ‌ اخلاقی و همیشه حاضر پرداخته است. اسوندسن در این کتاب به مفاهیمی مثل شر شیطانی، سادیسم، شادی از بدبختی دیگران، شر ابزاری کانتی، شر پیش‌پاافتادهٔ آرنت و رابطه‌ٔ متناقض بین تأمل و اعمال غیراخلاقی نیز پرداخته است. او با تأملات عملی در مورد سیاست، مسئولیت و چگونگی شناخت شر، مقابله و مقاومت فعال در برابر شر را توضیح داده است.

درباره‌ٔ کتاب 
.

کتاب «فلسفه شر» دربارهٔ فلسفهٔ معاصر است. اسوندسن در این اثر می‌نویسد که شرور بودن طبیعی است اما مشکل این است که ما واژگان لازم برای صحبت در مورد آن را از دست داده‌ایم. با وجود استفادهٔ بیش‌ازحد از کلمهٔ شر در فیلم‌ها، سخنرانی‌های سیاسی و گزارش‌های خبری، این کلمه عموماً یا به عنوان یک لفاظی آشکار یا یک مفهوم منسوخ تلقی می‌شود: یک بازماندهٔ قرون وسطایی که هیچ ارتباطی با واقعیت پیچیدهٔ روزمرهٔ ما ندارد.

با این‌حال در این کتابِ تحسین‌شده، او استدلال می‌کند که شد هنوز هم یک مشکل اخلاقی ملموس است: این‌‌که همهٔ ما قربانی آن هستیم و همگی در ارتکاب اعمال شر گناهکاریم. با پرداختن به این مشکل او نشان می‌دهد که چگونه می‌توانیم در مورد شر صحبت کنیم. کتاب «فلسفه شر» به عنوان یک جنبهٔ عادی از زندگی معاصر، به پیامدهای اخلاقی، سیاسی و مهم‌تر از همه عملیِ شر می‌پردازد؛ چون همان‌طور که اسوندسن می‌گوید شر هرگز نباید توجیه شود، هرگز نباید توضیح داده شود، بلکه فقط باید با آن مبارزه کرد.

این کتاب در دو بخش ارائه شده است: بخش اول دربارهٔ برخوردهای فلسفی با شر از دوران باستان تا دوران مدرن است، درحالی‌که در بخش دوم بررسی پدیدارشناسی شر با تکیه بر ادبیات، فیلم، موسیقی، روان‌شناسی و تاریخ را خواهید خواند و نویسنده در این بخش افسانه‌های رایج مثل پیوند فرضی بین عزت نفس پایین و اعمال شیطانی را به چالش کشیده است. 

ویژگی‌های برجسته‌ٔ کتاب 
.

«فلسفه شر» به دلیل بررسی قابل‌فهم و درعین‌حال روشنفکرانه و دقیق خود از موضوعی به‌شدت پیچیده، برجسته است. اسوندسن به جای ارائه نظریه، خوانندگان را با مثال‌های دنیای واقعی، ارجاعات ادبی و موارد تاریخی درگیر می‌کند و در این کتاب عمیقاً فلسفی به توضیح مفهوم شر می‌پردازد. برخی از ویژگی‌های برجستهٔ این کتاب عبارت‌اند از:

• زبان قابل‌فهم: کتاب به سبکی روشن و جذاب، برای محققان و خوانندگان معمولی نوشته شده است.
• رویکرد میان‌رشته‌ای: نویسنده در این کتاب فلسفه، تاریخ، روان‌شناسی، ادبیات، فیلم و نظریهٔ سیاسی را در هم آمیخته است.
• نظریه‌های جسورانه: کتاب این ایدهٔ دلگرم‌کننده که شر نادر یا استثنایی است را به چالش کیشده و درعوض از عادی بودن آن دفاع می‌کند.
• ارتباط فرهنگی: ایده‌های فلسفی در مورد رویدادهای معاصر و فجایع زندگی واقعی در این کتاب توضیح داده شده است.
• رد افسانه‌های نادرست: نویسنده در این کتاب به‌طور انتقادی مفاهیم رایج در مورد شر مثل ارتباط عزت نفس پایین با بیماری روانی را بررسی کرده است.
• دامنهٔ تاریخی و فلسفی: نویسنده به متفکران دوران باستان تا دوران مدرن از جمله کانت، آرنت و نیچه پرداخته است.

افتخارات و جوایز 
.

از زمان انتشار «فلسفه شر» در سال ۲۰۰۱، این اثر هیچ جایزهٔ ادبی خاصی دریافت نکرده است. بااین‌حال نویسندهٔ آن لارس اسوندسن به‌خاطر آثار علمی گسترده‌اش مفتخر به دریافت جوایز زیر شده است:

• برندهٔ جایزهٔ ملتزر برای تحقیقات و انتشار کتب برجستهٔ فلسفی (Meltzer Prize)
• برندهٔ جایزهٔ بهترین کتاب فلسفی سال ۲۰۲۲ به پاس قدردانی از نوشته‌های برجستهٔ فلسفی (Philosophical Book Prize)

بازخوردها به کتاب «فلسفه شر»
.

• اسوندسن در استفاده از کلمات مهارت دارد و برخلاف بسیاری از نویسندگان کتاب‌های فلسفی، از بذله‌گویی زیرکانه و دانش کاملی در فرهنگ عامه نیز برخوردار است. فیل میلر، روزنامهٔ گلاسگو هرالد (The Glasgow Herald)
• او قلمی شیوا و رفتاری شوخ دارد. تام هاجکینسون، روزنامهٔ نیو استیتسمن (New Statesman)
• کتاب برجسته و خوش‌نوشتهٔ دیگری از فیلسوف جوان نروژی. پولیتیکن (Politiken)

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 
.

این کتاب برای خوانندگانی مناسب است که در مورد ابعاد اخلاقی و روان‌شناختی رفتار انسان کنجکاو هستند و می‌خواهند از مفاهیم ساده‌انگارانهٔ خیر و شر فراتر بروند. این کتاب به‌ويژه مناسب دانشجویان فلسفه، علاقه‌مندان به اخلاق، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و هر کسی است که به درک ریشه‌های ظلم، خشونت و بی‌تفاوتی اخلاقی در زندگی روزمره علاقه داشته باشد. این کتاب همچنین مناسب خوانندگانی است که به فلسفه علاقه دارند و به دنبال مقدمه‌ای قابل‌فهم و در عین‌حال تأمل برانگیز بر فلسفهٔ اخلاق می‌گردند تا با مسائل دنیای واقعی و روایت‌های فرهنگی مربوط به آن آشنا شوند.

چرا کتاب «فلسفه شر» را بخوانیم؟ 
.

• بازتعریف شر به عنوان امری عادی و نه اعمالی هیولایی: اسوندسن استدلال می‌کند که شر محدود به افراد شرور یا چهره‌های تاریخی نمی‌شود، بلکه در انتخاب‌های روزمره و هنجارهای اجتماعی نیز نهفته است. این دیدگاه گرچه نگران‌کننده اما توانمندساز است و نشان می‌دهد که همهٔ ما بسته به آگاهی و انتخاب‌هایمان، پتانسیل شر یا انجام کارهای ناشایست را داریم. اما درعوض اسوندسن در این کتاب به خوانندگان کمک می‌کند تا روش‌های ظریفی را که ممکن است باعث شوند تا از انجام کارهای نادرست چشم‌پوشی کنید را تشخیص دهید و مسئولیت آن را بپذیرید.
• مرتبط ساختن فلسفه با زندگی واقعی: این کتاب انتزاعی عمل نمی‌کند؛ بلکه از تاریخ، ادبیات،‌ روان‌شناسی و سیاست بهره می‌برد تا چگونگی تجلی شر در زندگی روزمره را بررسی کند. با اشاره به رویدادهایی مثل هولوکاست یا سوءاستفاده‌های شرکت‌ها، اسوندسن نشان می‌دهد که چگونه ایده‌های فلسفی در مورد اخلاق مستقیماً بر جهانی که در آن زندگی می‌کنیم، اعمال می‌شود. این امر تجربهٔ خواندن را عمیقاً به چالش‌های اخلاقی فعلی مرتبط می‌کند.
• به چالش‌ کشیدن افسانه‌های رایج در مورد رفتارهای انسان: اسوندسن باورهای رایج مثل این ایده که عزت نفس پایین یا بیماری روانی ممکن است باعث شود افراد دست به کارهای شر بزنند را رد می‌کند. او نشان می‌دهد که بسیاری از افراد عادی هستند که دست به انجام کارهای نادرست و مضر می‌زنند. این امر خوانندگان را مجبور می‌کند تا با دید انتقادی به علل ارتکاب جرم بنگرند و پتانسیل خود را برای همدستی در سیستم‌های غیراخلاقی بررسی کنند.
• تشویق به مسئولیت پذیری شخصی و اجتماعی: این کتاب به جای ارائهٔ بهانه یا دیدگاه‌های جبرگرایانه در مورد طبیعت انسان، بر عاملیت اخلاقی تأکید می‌کند. اسوندسن استدلال می‌کند که شناخت شر، اولین قدم برای مقاومت در برابر آن چه در روابط شخصی و چه در سیستم‌های سیاسی است. این فراخوان به اقدام، کتاب را نه‌تنها آموزنده، بلکه از نظر اخلاقی نیز انگیزه‌بخش کرده است.
• اثری فلسفی اما قابل‌فهم و بسیار عمیق: نثر اسوندسن واضح و جذاب است و مفاهیم دشوار را قابل‌فهم کرده است. چه خواننده‌ای باتجربه در زمینهٔ فلسفه باشید و چه تازه به مطالعه فلسفه رو آورده باشید، این کتاب را به راحتی خواهید خواند و البته این کتاب دروازه‌ای عالی برای شروع مطالعهٔ فلسفهٔ اخلاق و آشنایی با تفکر انتقادی است.

کتاب «فلسفه شر» را بخوانید اگر به دنبال اثری نادر و تأمل‌برانگیز دربارهٔ یکی از نگران‌کننده‌ترین مفاهیم بشریت از دریچهٔ روزمره و استدلال فلسفی می‌گردید. اسوندسن به‌جای این‌که شر را امری دور یا هیولایی معرفی کند، در این اثر آشکار می‌کند که چگونه افراد عادی می‌توانند اغلب بدون لحظه‌ای تأمل، مرتکب اعمال مضر شوند یا حتی آن را تحمل کنند. این کتاب شما را به چالش می‌کشد و فرضیات‌تان در مورد این مسئله را زیر سؤال می‌برد و نیروهای روانی و فرهنگی که اخلاق را شکل می‌دهند را کاملاً به شما توضیح می‌دهند تا در مورد نقش خود در جلوگیری یا تداوم بخشیدن به شر آگاه شوید.

درباره‌ٔ نویسنده 
.

لارس فردریک هندلر اسوندسن (Lars Fredrik Händler Svendsen) فیلسوف نروژی است که در ۱۹۷۰ به دنیا آمد. او استاد گروه فلسفهٔ دانشگاه برگن نروژ است و چندین کتاب دربارهٔ فلسفه نوشته است. از جمله آثارش می‌توانیم به «فلسفه کسالت» (A Philosophy of Boredom)، «مد: یک فلسفه» (Fashion: a Philosophy)، «فلسفهٔ ترس» (A Philosophy of Fear) اشاره کنیم. آثار او به بیش از ۲۵ زبان ترجمه شده‌اند.

معرفی کتاب‌های مشابه: 
.

اگر از مطالعهٔ این کتاب لذت بردید، به شما تبریک می‌گوییم چون اولین قدم در مطالعهٔ فلسفه را برداشته‌اید. بنابراین اگر به دنبال آثار مشابه در این زمینه می‌گردید یا پیش از این آثار فلسفی را مطالعه کرده بودید و به دنبال آثار مشابه می‌گردید که به موضوعات اخلاق، شر، مسئولیت و ماهیت انسان پرداخته باشند، پیشنهاد می‌کنیم کتاب‌های زیر را نیز مطالعه کنید.

• کتاب من طرف حقیقت می‌ایستم (Essays on Freedom)
.

کتاب «من طرف حقیقت می‌ایستم» (جستارهایی در باب آزادی) مجموعه‌ای از مقالاتِ واتسلاف هاول، آلبر کامو، جورج اورول و برتراند راسل مهم‌ترین روشنفکران معاصر است که در این مقالات به بررسی مضامینی چون آزادی، عدالت، مبارزه علیه دیکتاتوری و نبرد برای دموکراسی پرداخته‌اند. هر دو اثر با این توهم که مفاهیم اخلاقی یا فلسفی مانند آزادی یا شر دغدغه‌های دور و انتزاعی هستند مقابله کرده و درعوض استدلال می‌کند که این ایده‌ها تصمیمات روزمره و ساختارهای اجتماعی را شکل می‌دهند. در این مقالات نیز نویسندگان روایت‌های مرسوم را به چالش کشیده‌اند و بررسی می‌کنند که چگونه افراد آگاهانه یا ناآگاهانه در نابرابری و بی‌عدالتی نقش دارند. هر دو کتاب در نهایت خواستار تأمل عمیق‌تر در مورد تنش بین مدافع شخصی و مسئولیت اخلاقی در زندگی مدرن هستند.

این مقاله‌های قدیمی از نویسندگان مختلفی است که هر کدام از کتاب‌های گوناگون جمع‌آوری شده‌اند، موضوعاتی دیرین را مطرح می‌کنند؛ موضوعاتی که هنوز هم محل جدل‌اند، هنوز هم بحث برانگیزند، هنوز هم سکوت‌شکن‌اند. این جستارها و یادداشت‌ها به منظور خواندن و اندیشیدن و گفتن کنار یکدیگر قرار داده شده‌اند. چه با این مقالات و عقاید نویسندگانش همسو باشید و چه ناهمسو، آن‌ها را بخوانید و آزادانه در مورد عقاید خود حرف بزنید. این جستارها کنار هم چیده شده‌اند تا شما را به فکر وادارند و منبعی ارزشمند برای هر کسی هستند که به دنبال درک عمیق‌تری از مفاهیم آزادی، عدالت، دیکتاتوری و دموکراسی می‌گردد. این کتاب خوانندگان را به سمت تأمل در ماهیت جامعه و جایگاه انسان در دنیا سوق می‌دهد. این کتاب به‌ویژه مناسب کسانی است که به مباحثی مانند فلسفهٔ سیاسی، آزادی، عدالت و البته حقوق بشر علاقه‌مند هستند.

• کتاب نظر به درد دیگران (Regarding the Pain of Others)
.

کتاب «نظر به درد دیگران» اثر سوزان سونتاگ (Susan Sontag) نویسنده، فیلسوف و منتقد فرهنگی مشهور آمریکایی است. در هر دو اثر نویسندگان به مسئولیت‌های اخلاقی افراد در مقابله و مواجهه با خشونت و بی‌عدالتی پرداخته‌اند. هر دو نویسنده با این ایدهٔ نگران‌کننده روبه‌رو شده‌اند که شر و رنج نه‌تنها به دست افراد شرور ایجاد نمی‌شود، بلکه اغلب با بی‌تفاوتی مردم عادی، عادی‌سازی یا عدم تعهد اخلاقی تداوم می‌یابند یا نادیده گرفته می‌شوند. هر دو کتاب خواننده را به چالش می‌کشند تا از مشاهدهٔ منفعلانه فراتر رفته و به آگاهی اخلاقی عمیق‌تر و تعامل اخلاقی با جهان پیرامون خود دست یابند.

سونتاگ در این اثر قدرتمند و تأمل برانگیز، چگونگی بازنمایی جنگ، خشونت و رنج را از طریق عکاسی و رسانه بررسی کرده است. او پیامدهای اخلاقی و عاطفی دیدن درد و رنج دیگران، به ویژه در مناطق جنگی، نسل‌کشی‌ها و بلایای طبیعی را بررسی کرده است. سونتاگ با استناد به نمونه‌هایی از گذشته و حال، این پرسش را مطرح می‌کند که آیا این تصاویر همدلی را تقویت می‌کنند یا منجر به حساسیت‌زدایی می‌شوند و تماشاگر ممکن است به نوعی همدستی منفعلانه تبدیل شود. این کتاب محدودیت‌های شفقت، سیاست‌های شاهد بودن و خطرات زیبایی‌شناختی کردن رنج را نیز نقد کرده است.

سخن پایانی 
.

در جهانی که ظلم و بی‌تفاوتی اغلب در پشت بوروکراسی پنهان است یا رسانه‌ها کمک می‌کنند تا حواس مردم از موضوعات اصلی پرت شود و عدم مشارکت اخلاقی در این زمینه به خوبی پنهان شده است، این اثر صرفاً یک متن فلسفی نیست؛ بلکه شما را دعوت می‌کند تا در مسائل اخلاقی بیشتر تأمل کنید و مانند یک آینه عمل می‌کند که‌ نه‌تنها نقص‌های جامعه، بلکه مشارکت خاموش خودِ ما در سیستم‌های آسیب‌رسان را منعکس می‌کند. این کتاب با زدودن کلیشه‌های نمایشی شر و آشکارکردن حضور عادی آن در رفتار انسان‌ها، ما را به چالش می‌کشد تا فرضیات‌مان در مورد معنای خوب یا بد بودن را دوباره بررسی کنیم. 

ادعای اصلی اسوندسن مبنی بر این‌که شر اغلب پیش‌پاافتاده، ظریف و حتی از نظر اجتماعی قابل‌قبول است؛ خواننده را مجبور می‌کند تا با این واقعیت ناراحت‌کننده روبه‌رو شود که مرز بین درست و غلط همیشه آن‌طور که ما امیدواریم واضح نیست. پس این سؤال پیش می‌آید که چه باید کرد؟ آنچه این اثر را قدرتمند کرده، توانایی آن در پیوند دادن نظریه به واقعیت زندگی روزمره است. اسوندسن با الهام از فلسفه، تاریخ، روان‌شناسی و فرهنگ، روایتی خلق کرده است که هم از نظر فکری تحریک‌کننده و هم به‌شدت به دنیای امروز مرتبط است. 

درنهایت باید بگوییم که اسوندسن چیزی بیش از دانشی فلسفی برای ما بر جای گذاشته است، او مسئولیت را به ما یادآوری کرده است. او در این کتاب استدلال می‌کند که درک شر کافی نیست؛ ما باید به طور فعال آن را در تمام اشکالش تشخیص بدهیم تا بتوانیم در برابر آن مقاومت کنیم. همین امر باعث شده که این کتاب نه‌تنها برای دانشجویان و محققان فلسفی مناسب باشد، بلکه برای هر فرد متفکری که سعی می‌کند زندگی اخلاقی درستی داشته باشد نیز کتابی حیاتی و ارزشمند خواهد بود.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
.

می‌توانیم با تمام اینها مخالف باشیم و بگوییم شر همیشه در همه‌جا وجود داشته، منتها لفظ «شر» می‌تواند به طیف آن‌چنان گسترده‌ای از پدیده‌ها نسبت داده شود که دیگر به‌نظر غیرقابل‌فهم بیاید. در این صورت آیا مفهوم شر را فقط از طریق بازنمایی‌های اسطوره‌ای می‌توان فهمید؟ نظریهٔ پل ریکور در باب نمادشناسی شر از همین نقطه می‌آغازد. به باور ریکور، شر تقریباً دور از دسترس فلسفه است، چرا‌که عقل بافتارِ معناداری را پیش‌فرض می‌گیرد که در آن جایی برای مفهوم شر وجود ندارد، حال آنکه اسطوره‌ها و نمادها نقش منابع کمکیِ فهم شر را ایفا می‌کند. خطر آنجاست که اسطوره‌ها بی‌درنگ به هستی‌شناسی تبدیل شوند، یعنی آنچه در ابتدا ابزاری برای بازنمایی بوده، با یک نیروی حقیقی و بالفعل اشتباه گرفته شود. در این صورت اسطوره‌ به‌جای آنکه نماد باشد، عهده‌دار نقش تبیین خواهد شد.