نان روی پیشخوان دایی میلاد (مهراندیش)

گذشتگان ما به فکرشان هم خطور نمی‌کرد که همین نان روزی بن‌مایهٔ رمانی شود که هم جایزه‌ای مهم را از آن خود کند و هم بعد از یک سال به چند زبان زندهٔ دنیا ترجمه شود. کتاب «نان روی پیشخوان دایی میلاد» (Bread on Uncle Milad's Table) با عنوان عربی ( خبز على طاولة الخال ميلاد) اولین رمان محمد النعاس (Mohammed Alnaas) نویسندهٔ لیبیایی است که برندهٔ جایزهٔ بین‌المللی شد. این رمان اولین اثر از لیبی است که این جایزه را دریافت می‌کند و مترجمان این اثر را از زبان عربی به فارسی ترجمه کرده‌اند. نویسنده در این کتاب زندگی مردی را به تصویر می‌کشد که نقش‌های جنسیتی سنتی را رها می‌کند تا در خانه بماند و درحالی‌‌که همسرش شاغل است، به امور خانه رسیدگی کند. این رمان روایتی گیر و جذاب و نقدی عمیق و دقیق از مفاهیم غالب مردانگی و زنانگی و تقسیم کار بین زن و مرد و تأثیر آن‌ها بر سطح روان‌شناختی و اجتماعی جامعه است.

درباره‌ٔ کتاب

 .
داستان کتاب «نان روی پیشخوان دایی میلاد» دربارهٔ پسری به نام میلاد است که در جایگاه یگانه پسر خانواده، با چهار خواهر بزرگ می‌شود. او در این خانواده تحت نفوذ و احاطهٔ زنان است که وقتی پا به دنیای مردانه می‌گذارد او را مثل زنان به حاشیه می‌رانند. همه از پدرش، پسرعمویش، فرمانده پادگان و عمویش می‌خواهند از او مردی بسازند که بتوان با کلیشه‌های جنسیتی جامعه تطبیقش داد؛ مردی که بر زنان دست بلند می‌کند، در عین تظاهر به تعصب و ناموس‌پرستی، هوس‌باز است، پول درمی‌آورد، ظلم می‌کند، عواطفش را بروز نمی‌دهد و بددهن است.

اما میلاد، که با زنان بزرگ شده و دغدغه‌ها و محدودیت‌های آن‌ها را می‌شناسد، شخصیتی دل‌رحم و متفاوت و درعین‌حال ضعیف دارد که به آزادی زنان قائل است؛ بنابراین، از دیدگاه جامعه، او مرد نیست و به حاشیه رانده می‌شود و مثل زن‌ها،‌ به امور خانه رسیدگی می‌کند. پیوند او با زن، در قالب پیوند او با نان بازنمایی می‌شود. جامعه او را به‌ سمت‌وسویی سوق می‌دهد که احساسِ بی‌کفایتی و سست‌عنصری‌اش را با خشونت فیزیکی جبران کند؛ این همان چیزی است که جامعه از او می‌خواهد.

محمد النعاس در این رمان به‌خوبی توانسته ویژگی‌های روانی، عاطفی و اجتماعی افراد جامعه‌اش را با دقتی فراوان به تصویر بکشد. طوری که خواننده در آن کیفیت شکل‌گیری احساسات شخصیت‌ها را درک می‌کند و تجارت خاص آن‌ها را احساس می‌کند. دقت نظر نویسنده و نحوهٔ پرداخت شخصیت‌های رمان و توصیف حالات روانی آن‌ها نشان از توجهٔ نویسنده به اصول روان‌شناختی دارد.

ویژگی‌های برجسته‌ٔ کتاب 
.

«نان روی پیشخوان دایی میلاد» رمانی پیشگامانه از لیبی است که به موضوعاتی مثل هویت جنسی، هنجارهای اجتماعی و تحول شخصی می‌پردازد. داستان این کتاب دربارهٔ مردی است که برخلاف کلیشه‌های معمول تصمیم می‌گیرد در خانه بماند و خانه را اداره کند و بدین ترتیب نقش‌های جنسیتی سنتی جامعه‌ای مانند لیبی را به چالش می‌کشد. نویسنده در این رمان پیامدهای روان‌شناختی و اجتماعی این تصمیم نامتعارف را بررسی کرده است. برخی از ويژگی‌های برجستهٔ این کتاب عبارت‌اند از:

• به چالش کشیدن هنجارهای جنسیتی: نویسنده در این رمان شخصیتی را به تصویر می‌کشد که انتظارات جنسیتی جامعه را زیر پا می‌گذارد و کاوشی ظریف در مورد مردانگی و برداشت‌های اجتماعی ارائه کرده است. انتخاب میلاد برای پذیرفتن مسئولیت‌های خانگی که به‌طور سنتی به زنان محول شده است، خوانندگان را به بازنگری در نقش‌های جنسیتی و تأثیر آن‌ها بر هویت فردی دعوت می‌کند.
• عمق روان‌شناختی: النعاس با بررسی پیچیدگی‌های روان‌شناختی شخصیت‌هایش و به‌ویژه میلاد، به بررسی تضادهای درونی و فشارهای اجتماعی پرداخته است. این رویکرد متفاوت به روایت داستان عمق خاصی بخشیده و به خوانندگان اجازه می‌دهد تا به خوبی با شخصیت‌ها درگیر شوند.
• نقد فرهنگی و اجتماعی: وقایع این رمان در یک روستای لیبیایی رخ می‌دهند و نویسنده با این پس‌زمینه به بررسی انتقادی هنجارها و سنت‌های اجتماعی پرداخته است. النعاس از طریق تجربیات میلاد، محدودیت‌های اعمال‌شده به دست ارزش‌های محافظه‌کارانه و چالش‌ها و خواسته‌های شخصی را در یک چارچوب اجتماعی سختگیرانه نقد کرده است.
• برتری زبانی و سبک: نثر النعاس جذاب است و از گویش و ضرب‌المثل‌های لیبیایی استفاده کرده که بسیار مورد توجه قرار گرفته است. نویسنده با سبک و نثر خاص خود، جوهرهٔ فرهنگ لیبی را به تصویر کشیده است و اصالت را روایت می‌کند.

افتخارات و جوایز 
.

از زمان انتشار «نان روی پیشخوان دایی میلاد» در سال ۲۰۲۱، این اثر با استقبال چشمگیری از سوی خوانندگان و منتقدان مواجه شده است. برخی از افتخارات و جوایز این کتاب عبارت‌اند از:

• برندهٔ جایزهٔ بین‌المللی بوکر عربی ۲۰۲۲

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 
.

این کتاب مناسب خوانندگانی است که به ادبیات معاصر عرب، مطالعات جنسیتی و تفسیر اجتماعی علاقه داشته باشند. به‌ویژه کتاب مناسب کسانی است که دوست دارند رمانی متفاوت از پویایی مردانگی و زنانگی و انتظارات اجتماعی بخوانند. اگر به دنبال یک رمان می‌گردید که در مورد تأثیر روانی و عاطفی سرپیچی از نقش‌های سنتی نوشته شده باشد، این رمان را هم بصیرت بخش و هم تأمل‌برانگیز خواهید یافت.

چرا کتاب «نان روی پیشخوان دایی میلاد» را بخوانیم؟ 
.

• کاوش در هنجارهای جنسیتی: نویسنده در این رمان مردی را به تصویر کشیده که مسئولیت‌های خانگی که به‌طور سنتی در جامعهٔ لیبی بر عهدهٔ زنان است را می‌پذیرد و خواننده را به زیر سؤال بردن انتظارات سفت و سخت اجتماعی وامی‌دارد. این کتاب با کاوش در سفر میلاد، درک ظریفی از مردانگی، زنانگی و انعطاف‌پذیری‌های نقش‌های جنسیتی ارائه کرده است.
• عمق روان‌شناختی و عاطفی: النعاس به زندگی درونی شخصیت‌هایش می‌پردازد و مبارزات، ترس‌ها و خواسته‌های آن‌ها را برجسته می‌کند. این عمق به خوانندگان اجازه می‌دهد تا با شخصیت‌ها همدلی کنند و در مورد چگونگی تأثیر فشارهای اجتماعی بر سلامت روانی و عاطفی تأمل کنند.
• بینش فرهنگی و اجتماعی: وقایع این رمان در یک روستای سنتی و محافظه‌کار لیبی رخ می‌دهد و نگاهی زند هبه آداب‌ورسوم، سنت‌ها و پویایی‌های اجتماعی منطقه داشته است. خوانندگان با درک چگونگی تلاقی انتخاب‌های شخصی و انتظارات اجتماعی، به دیدگاه ادبی و فرهنگی این کشور دست می‌یابند.
• رمانی ارزشمند با جایزهٔ بین‌المللی: این رمان به دلیل کیفیت ادبی، غنای موضوعی و رویکرد نوآورانه‌اش مورد تقدیر قرار گرفته و برندهٔ جایزهٔ بین‌المللی شده است. این تقدیر، اهمیت آن را در ادبیات معاصر نشان می‌دهد و آن را به کتابی ضروری برای علاقه‌مندان به ادبیات جهانی تبدیل کرده است.
• مضامین تأمل‌برانگیز: این کتاب فراتر از نقش‌های جنسیتی پیش رفته و به پرسش‌هایی در مورد آزادی شخصی، قضاوت اجتماعی و شجاعت زندگی اصیل می‌پردازد و از خواننده دعوت می‌کند تا در مورد زندگی، روابط و ساختارهای اجتماعی که بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد، تأمل کنند.

«نان روی پیشخوان دایی میلاد» را بخوانید چون نقش‌های جنسیتی، هویت و انتظارات اجتماعی معمول در خاورمیانه را به چالش کشیده و درعین‌حال روایتی عمیقاً انسانی و احساسی ارائه کرده است. محمد النعاس اصالت فرهنگی، بینش روان‌شناختی و داستان‌سرایی جذاب را با هم ترکیب کرده تا رمانی خلق کند که نه‌تنها سرگرم‌کننده است، بلکه به شما چگونگی شکل‌گیری هنجارهای اجتماعی در زندگی افراد را نیز نشان می‌دهد. این کتاب با زیرپا گذاشتن نقش‌های سنتی، خواننده را تشویق می‌کند تا فرضیات خود در مورد مردانگی، زنانگی و آزادی شخصی را زیر سؤال ببرد.

درباره‌ٔ نویسنده 
.

محمد النعّاس روزنامه‌نگار و نویسنده لیبیایی متولد 1991 که در سال 2014 از دانشگاه طرابلس در رشتۀ مهندسی برق فارغ‌التحصیل شد، نخستین مجموعه داستان کوتاهش، «خون آبی»، را در سال 2020 منتشر کرد و اولین رمان خود، «نان روی پیشخوان دایی میلاد»، را که به قول خودش «قلعه ورود به مرحلۀ جنون» است، در شهر طرابلس زیر بمباران و اوج بیماری و جنگ نوشت، در سال 2021 منتشر کرد.محمد اولین نویسنده لیبیایی و دومین نویسنده جوانی است که موفق به دریافت جایزۀ بوکر عربی برای این رمان شده است.

معرفی کتاب‌های مشابه: 
.

اگر از مطالعهٔ این کتاب لذت بردید و به دنبال رمانی می‌گردید که به بررسی روابط جنسیتی، نقش‌های اجتماعی و تنش میان سنت و مدرنتیه پرداخته باشد و این باورهای سنتی را در جامعهٔ مدرن امروز به چالش کشیده باشد، مطالعهٔ کتاب‌های زیر را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

• چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم
.

کتاب «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» اثر زویا پیرزاد نویسندهٔ ارمنی‌تبار ایرانی است. این کتاب در حقیقت دربارهٔ بحران هویت زن، نقش‌های اجتماعی تحمیل‌شده و فاصله میان خواسته‌های فردی و وظایف خانوادگی است؛ موضوعی که شباهت زیادی به رمان «نان روی پیشخوان دایی میلاد» دارد. هر دو اثر به نوعی تقابل سنت و فردیت را نشان می‌دهند؛ پیرزاد با تصویر زنی گرفتار در چارچوب خانواده و انتظارات اجتماعی، و النعاس با بازنمایی رابطه‌ٔ زن و مرد در جامعه‌ای مردسالار و سنتی. در هر دو رمان، شخصیت‌های اصلی در تلاش‌اند هویت خود را در برابر فشارهای فرهنگی و اجتماعی بازتعریف کنند، هرچند در جغرافیا و شرایط متفاوتی قرار دارند. این شباهت‌ها باعث می‌شود که هر دو اثر برای خوانندگانی که به مطالعهٔ نقش زن و مرد در بستر سنت و تغییرات اجتماعی علاقه دارند، جذاب باشد.

نویسنده در این کتاب داستان زندگی زنی به نام «کلاریس» را روایت می‌کند که در دههٔ ۴۰ خورشیدی در محلهٔ ارمنی‌نشین آبادان زندگی می‌کند. او مادری درگیر روزمرگی‌های خانوادگی، نگران فرزندانش است و روابط سردی با همسرش دارد. با ورود همسایهٔ جدیدی به محله، کلاریس میان مسئولیت‌های خانوادگی و کشف دوبارهٔ خود دچار کشمکش می‌شود و همین تضاد، فضای رمان را پر از تأملات درونی و جزئیات زندگی زنانه می‌سازد. زبان ساده، روان و توصیف دقیق فضاهای روزمره از ویژگی‌های شاخص این اثر است که باعث محبوبیت گستردهٔ آن شده است.

• خاکستر
.

کتاب «خاکستر» اثر نجیب محفوظ (Naguib Mahfouz) نویسندهٔ برجستهٔ مصری است که در سال ۱۹۸۸ برندهٔ جایزهٔ نوبل ادبیات شد. این کتاب در اصل دربارهٔ تقابل میان فردیت و ساختارهای اجتماعی محدودکننده است؛ موضوعی که آن را بسیار به کتاب «نان روی پیشخوان دایی میلاد» نزدیک می‌کند. در هر دو رمان، شخصیت اصلی در کشاکش با سنت‌ها، انتظارات جامعه و تعریف‌های از پیش‌تعیین‌شده از نقش زن و مرد قرار دارد. محفوظ این تنش را از زاویه‌ی یک مرد جوان در جامعه‌ی طبقاتی مصر به تصویر می‌کشد، در حالی که النعاس بحران هویت و فشارهای اجتماعی را در قالب روابط زن و مرد در لیبی معاصر بازتاب می‌دهد. شباهت کلیدی این دو اثر در این است که هر دو نشان می‌دهند فرد چگونه در برابر ساختارهای سنتی و نگاه مردسالارانه به بن‌بست می‌رسد و همین امر آن‌ها را در ادبیات اجتماعی معاصر عرب قابل مقایسه می‌سازد.

خاکستر یکی از آثار اجتماعی محفوظ است که به زندگی جوانی به نام «عاشور ناجی» می‌پردازد. عاشور در خانواده‌ای فقیر و سنتی بزرگ شده و درگیر رؤیاها و جاه‌طلبی‌های شخصی است؛ او می‌خواهد جایگاه اجتماعی‌اش را تغییر دهد و از محدودیت‌های طبقاتی فرار کند. با این حال، میان آرزوهای فردی، عشق و فشارهای اجتماعی گرفتار می‌شود و سرنوشتش به سمت ناکامی و فروپاشی پیش می‌رود. روایت، پر از توصیف‌های رئالیستی از قاهره و زندگی مردم عادی است و سبک نوشتار محفوظ که جزئیات روزمره را با نقد اجتماعی پیوند می‌زند، در این رمان هم به خوبی دیده می‌شود.

سخن پایانی 
.

نویسنده در این رمان پیشگامانه به هنجارهای مرسوم پیرامون جنسیت و نقش‌های اجتماعی پرداخته است. النعاس با به تصویر کشیدن میلاد، مردی که با میل و رغبت مسئولیت‌های خانه را برعهده گرفته درحالی‌که همسرش بیرون از خانه کار می‌کند، نه‌تنها خواننده را به بازنگری در تعاریف سنتی از نقش‌های مردان و زنان دعوت کرده، بلکه نشان می‌دهد که چطور باید با کلیشه‌های سنتی روبه‌رو شد و آن‌ها را به چالش کشید.

وقایع این داستان که در یک روستای محافظه‌کار در لیبی رخ می‌دهد، زمینه فرهنگی‌ غنی‌ای را فراهم کرده که تنش بین انتخاب شخصی و انتظارات اجتماعی را برجسته می‌کند. نویسنده از طریق این روایت، فشارهای روانی و اجتماعی‌ای که افراد هنگام انحراف از هنجارهای تعیین‌شده با آن مواجه می‌شوند را بررسی کرده و از لحاظ روان‌شناختی نیز به وضعیت شخصیت‌ها پرداخته است.

النعاس در کنار تمام این‌ها به مبارزات درونی شخصیت‌هایش و به‌ویژه میلاد پرداخته و ترس‌ها، ناامنی‌ها و خواسته‌های آن‌‌ها را بررسی کرده است. این تمرکز بر شد شخصیت‌ها به خواننده اجازه می‌دهد تا با تجربیات شخصیت‌ها همدلی کرده و در مورد پیامدهای گسترده‌تر انتظارات اجتماعی تأمل کند. این رمان صرفاً سرگرم‌کننده نیست، بلکه دریچه‌ای به سوی فرضیات مختلف ما در مورد هویت، جنسیت و تقسیم کار در جامعه و خانواده است.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
.

من بودم که هر روز آنجا را نظافت می‌کردم. وقتی نبودم، آلونک زباله‌دانی می‌شد؛ بعد که برمی‌گشتم مشغول نظافت و جمع‌وجور کردن و کاشتن بذرهایی می‌شدم که عَبَسی از دوستان پدرش گرفته بود. به فکرم رسید که یک میز و صندلی آنجا بگذارم. با فروختن اضافه‌های کابل‌های برقی که دولت دور ریخته بود، از یک سمساری نه‌چندان دور میز و صندلی گرفتیم. می‌خواستم بالای این نشیمن یک آلاچیق بسازم که درگیری‌هایم و کمبود وقت اجازه نداد پروژه‌ام را عملی کنم. اثاثیه و فرش‌ها را به قیمت خوبی از یکی از مغازه‌های بازار بزرگ صقع که مال یکی از همشهری‌های ظَهره و هم‌محلی قدیمی‌مان بود خریدیم. سعی کردم تا جایی که امکان داشت تزئینش کنم که فقط برای دورِهمی نباشد. عَبَسی آنجا روی تخت پرزرق‌وبرق در کنج می‌نشست، به من گفت تختی می‌خواهد که مثل پادشاه در قصرش ظاهر شود، ما هم همان کار را کردیم. و چون می‌دانستم که او به کمد فکر نمی‌کند، خودم دنبال یکی گشتم؛ کتابخانه‌ای قدیمی را که متعلق به خانهٔ پدربزرگم بود، برداشتیم و آن را روبه‌روی تخت، که عَبَسی آنجا تلویزیون و فیلم تماشا می‌کرد، گذاشتیم، بدون اینکه لازم باشد تکان بخورد یا طرف دیگری بخوابد.