جاویدان خرد

انتشارات برسم منتشر کرد:
ابوعلی احمد مُسکُویه (moskoveyh) رازی حدود سال ۳۱۱ در ری بزاد، و حدود ۴۱۱ در بیابانی از جهان بگذشت.
از زندگانی او گزارش‌هایی در دسترس است. قدیم‌تر آن در مجلد نخست «نامه دانشوران ناصری» آمده، و همان را سرچشمه این نوشتار کرده‌ام.
نوشته ‌اند که در زمان خودش در دانش ‌ها همانند نداشت، مگر ابن سینا. در طب سرآمد بود. با نوازش ابومحمد مهلبی، وزیر معزالدوله دیلمی، ببالید. پس به آستان عضدالدوله رسید و خزانه ‌دارش شد.
در پناه آرامش دربار سلطنت، تاریخ بزرگش را نوشت و آن را «تجارب¬‌الامم» نامید. تاریخ همگانی جهان، از آفرینش تا سال ۳۷۲، که تاریخی خشک و خردگراست، زدوده از اندیشه مینویی، و آمیخته با فلسفه تاریخ. دریغ که دو جلدش به فارسی درآمده.
گویند که میان او و ابن ‌سینا صفایی نبوده. داستانی بمانده که ابن‌سینا روزی جوزی در مجلس مسکویه انداخت و ازو درخواست تا مساحت جوز را برگوید. مسکویه پاسخش گفت: ادبت را درست کن، تا جوز را مساحت کنم.
مسکویه زندگانی بلندش را سربلند گذراند. کامیاب بود، و همنشین سلاطین و امیران. با فرزانگانی یگانه چون ابن ‌سینا، ابوسهل ترسا، ابوریحان بیرونی، ابوالخیر خَمار هم‌نشین خوارزمشاه بود.
از او کتاب ‌هایی در دانش ‌ها، صنعت ‌ها، اخلاق، منطق، ریاضی و مغازی مانده. از آن میان جز کتاب تاریخش، کتاب بس نامدار «جاویدان خرد» موضوع این نوشتار است، بازمانده «جاویدان خرد» هوشنگ، پادشاه پیشدادی ایران.
«جاویدان خرد» سده چهارم ق. به تازی گردانده شده، با سرنام «حکمه خالده» و پس به فارسی درآمده. دانشیان ممالک عربی هم این کتاب را بشناسند. پیکربندی نگارش آن پیکره زبان تازی است. زبانی که مثلا زبان «هزار و یک‌ شب» را یاد آورد، یا به دورترها که بنگریم، کمابیش «کلیله و دمنه» را.
سال ۱۸۳۱ ترسایی به زبان فرانسه چاپ و منتشر شد، و زان پس در برخی کشورهای دیگر.
ته ‌مایه ‌ای از عرفان هم دارد. دانیم که اندیشه ایرانی اندیشه عملی است، برکنار از دنیاستیزی عارفان. پس این گَرد عرفان، شاید در سده‌های بعد بر این گنج شایگان نشسته و با هوشنگ‌شاه پیوندی ندارد.
«جاویدان خرد» چهار پاره دارد. در حکمت پارس، یونان و روم، هند، و عرب. از شرح آن درمی ‌گذرم که سخن کوتاه‌تر شود.
فروشگاه اینترنتی 30بوک