رساله گفتار آریوسی ها و پاسخ به آن

«رساله‌ی گفتار آریوسی‌ها و پاسخ به آن» (The Arian Sermon and Answer to the Arian Sermon) اثری است از آگوستین قدیس (Saint Augustine)، متفکر و الهی‌دان بزرگ قرن چهارم و پنجم میلادی. این کتاب در فضایی نوشته شد که مسیحیت تازه از دل فشارهای امپراتوری روم بیرون آمده و در حال تثبیت عقاید خود بود. در این دوران، مناقشات فراوانی پیرامون ماهیت مسیح و جایگاه او در رابطه با خداوند مطرح شد. آریوسی‌ها، پیروان کشیشی به نام آریوس، یکی از جریان‌های فکری نیرومند آن زمان بودند. آنها مسیح را موجودی والا اما مخلوق می‌دانستند و با آموزه تثلیث و هم‌ذات بودن مسیح با پدر مخالفت می‌کردند. آگوستین در این رساله با استدلال‌های فلسفی و الهیاتی، این دیدگاه را به چالش می‌کشد و از آموزه‌های ارتدوکسی دفاع می‌کند.

درباره‌ی کتاب 

«رساله‌ی گفتار آریوسی‌ها و پاسخ به آن» در حقیقت یک مناظره‌ی مکتوب است. آگوستین ابتدا گفتار آریوسی‌ها را بازگو می‌کند، گویی طرف مقابل را به‌طور مستقیم نقل می‌کند، و سپس بند به بند به آن پاسخ می‌دهد. این روش باعث می‌شود خواننده نه‌تنها استدلال‌های ارتدوکسی را بشنود، بلکه از نزدیک با منطق و زبان آریوسی‌ها نیز آشنا شود. اهمیت این شیوه در آن است که آگوستین به‌جای حذف دیدگاه مخالف، آن را جدی می‌گیرد و با قدرت عقل و نقل آن را نقد می‌کند. 

در این رساله، مفاهیم بنیادینی همچون «سرمدیت پسر»، «هم‌ذات بودن مسیح با خداوند»، «اهمیت ایمان در برابر عقل جزئی»، و «نقش تجسد در نجات بشر» به تفصیل بررسی شده‌اند. آگوستین به‌خوبی نشان می‌دهد که آموزه‌ی آریوسی اگر پذیرفته شود، اساس نجات‌شناسی مسیحی فرو می‌ریزد؛ زیرا تنها خدایی که هم ذات با پدر است می‌تواند واسطه‌ی حقیقی میان انسان و خدا شود.

پیشینه‌ی تاریخی کتاب 

برای درک بهتر اهمیت این کتاب، باید به فضای قرون چهارم و پنجم میلادی بازگردیم. پس از رسمیت یافتن مسیحیت در امپراتوری روم به‌دست کنستانتین، نیاز به وحدت عقیدتی بیش از پیش احساس شد. اما درست در همین زمان، آریانیسم به‌سرعت گسترش یافت. آریوس، کشیش اسکندریه، با استناد به برخی آیات کتاب مقدس ادعا می‌کرد که پسر خدا مخلوق است؛ برتر از سایر مخلوقات، اما در نهایت مخلوق. این دیدگاه برای بسیاری ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر بود، اما با سنت رسولی و تجربه‌ی ایمانی کلیسا در تضاد قرار داشت. 

برای حل این بحران، شورای نیقیه در سال ۳۲۵ میلادی تشکیل شد. در این شورا، آموزه‌ی ارتدوکس تثبیت شد و اعتقادنامه نیقیه نوشته شد که مسیح را «هم‌ذات با پدر» معرفی می‌کرد. با این حال، منازعه به‌سادگی پایان نیافت و دهه‌ها ادامه یافت. بسیاری از امپراتوران نیز به دلایل سیاسی گاه جانب آریوسی‌ها و گاه جانب ارتدوکس‌ها را می‌گرفتند. 

آگوستین که در نیمه‌ی دوم این بحران می‌زیست، به‌خوبی می‌دانست که این نزاع صرفاً جدل لفظی نیست، بلکه سرنوشت ایمان و نجات مسیحی در گرو آن است. به همین دلیل، آثار او از جمله همین رساله، نقشی تعیین‌کننده در تثبیت آموزه‌ی تثلیث داشتند.

چرا این کتاب مهم است؟ 

• بُعد تاریخی: این کتاب پنجره‌ای است به جدال‌های اعتقادی بزرگ‌ترین بحران الهیاتی مسیحیت اولیه. بدون مطالعه‌ی آن، فهم تاریخ کلیسا ناقص می‌ماند. 
• بُعد الهیاتی: آگوستین در این رساله‌ی چارچوبی ارائه می‌دهد که بعدها اساس الهیات غربی شد. استدلال‌های او در باب تثلیث قرن‌ها بر تفکر مسیحی اثر گذاشت. 
• بُعد فلسفی: روش استدلالی او، که ترکیبی از منطق ارسطویی، نوافلاطونیسم و تفسیر کتاب مقدس است، الگویی ماندگار برای فلسفه دین باقی ماند. 
• بُعد ایمانی: این رساله نشان می‌دهد که ایمان مسیحی تنها یک تجربه شخصی نیست، بلکه می‌تواند در میدان عقلانیت و مناظره هم سربلند بیرون بیاید.

«رساله‌ی گفتار آریوسی‌ها و پاسخ به آن» مناسب چه کسانی است؟ 

• دانشجویان رشته‌ی الهیات و فلسفه‌ی دین که به دنبال منابع اصلی و کلاسیک هستند. 
• پژوهشگران تاریخ مسیحیت و کسانی که به مطالعه‌ی منازعات اعتقادی علاقه دارند. 
• علاقه‌مندان به اندیشه‌های آگوستین و فلسفه غرب. 
• خوانندگان عامی که می‌خواهند بدانند چرا آموزه تثلیث تا این اندازه برای کلیسا حیاتی است.

معرفی کتاب‌های مشابه: شهر خدا (De Civitate Dei) اثر آگوستین قدیس 

کتاب «شهر خدا» یکی از شاهکارهای آگوستین قدیس و اثری بنیادین در تاریخ اندیشه مسیحی و فلسفه سیاسی غرب است. این کتاب در اوایل قرن پنجم میلادی و پس از سقوط روم به دست ویزیگوت‌ها نوشته شد. بسیاری از مردم آن زمان، این فاجعه را نتیجه رها کردن خدایان باستانی و پذیرش مسیحیت می‌دانستند. آگوستین در پاسخ، اثری عظیم آفرید که نه‌تنها به این بحران مقطعی واکنش نشان می‌داد، بلکه چارچوبی نظری برای فهم تاریخ و معنای زندگی انسانی ارائه می‌کرد. 

در «شهر خدا»، آگوستین دو شهر یا دو جامعه را به تصویر می‌کشد: شهر خدا که بر اساس عشق به خدا و حقیقت بنا شده است و شهر انسان که بر پایه‌ی خودخواهی، قدرت‌طلبی و بی‌اعتنایی به خدا شکل می‌گیرد. این تقابل نمادی است از تاریخ بشری، که در آن هر فرد و هر ملت در انتخاب میان این دو مسیر قرار دارد. آگوستین نشان می‌دهد که تاریخ بشر صحنه‌ی رویارویی این دو «شهر» است و سرانجام پیروزی نهایی از آنِ شهر خدا خواهد بود. 

این کتاب، اثری کلان‌نگر است که الهیات، فلسفه‌ی تاریخ، سیاست و اخلاق را درهم می‌آمیزد. مطالعه‌ی آن برای کسانی که می‌خواهند ریشه‌های فکری تمدن غرب و نگاه مسیحی به تاریخ و سیاست را بشناسند، ضروری است.

درباره‌ی نویسنده 

آگوستین قدیس (۳۵۴-۴۳۰ میلادی) در شهر تاگاست شمال آفریقا به دنیا آمد. او در جوانی جویای حقیقت بود و مکاتب مختلفی همچون مانویت، شکاکیت و نوافلاطونیسم را تجربه کرد. در میانه‌ی زندگی، تحت تأثیر مادر مسیحی‌اش «مونیکا» و نیز موعظه‌های اسقف میلانو، «آمبروز»، به مسیحیت گروید. این دگرگونی نقطه عطفی در زندگی او بود. 

آگوستین پس از گرویدن، به سرعت به یکی از برجسته‌ترین متفکران مسیحی بدل شد. او بیش از صد اثر نوشت که موضوعاتی همچون فلسفه تاریخ، روان‌شناسی انسان، ماهیت شر و الهیات مسیحی را در بر می‌گیرند. آثار او نه‌تنها بر کلیسا، بلکه بر فیلسوفان مدرن همچون دکارت، پاسکال و حتی کی‌یرکگور نیز اثر گذاشته‌اند. آگوستین نمونه‌ی بارز متفکری است که عقل و ایمان را در کنار هم قرار داد و الگویی ماندگار برای اندیشه دینی غربی ساخت.

سخن پایانی 

«گفتار آریوسی‌ها و پاسخ به آن» فقط یک جدل تاریخی نیست؛ بلکه نمونه‌ای است از اینکه چگونه ایمان، فلسفه و تاریخ در هم می‌آمیزند. این رساله نشان می‌دهد که مسیحیت اولیه چگونه با بحران‌ها دست‌وپنجه نرم کرد و چرا آموزه‌هایی مانند تثلیث و تجسد، صرفاً فرمول‌های عقیدتی خشک نیستند، بلکه قلب ایمان مسیحی‌اند. 

مطالعه‌ی این اثر برای هر کسی که می‌خواهد ریشه‌های مسیحیت و تاریخ اندیشه غربی را بشناسد، یک ضرورت است. از خلال این متن می‌توان فهمید که چرا مباحثی که در ظاهر انتزاعی به نظر می‌رسند، در واقع سرنوشت میلیون‌ها انسان و مسیر تمدن غربی را تعیین کرده‌اند.