ناکجاآباد

کتاب «ناکجاآباد» (No Man's Land) نمایشنامه‌ای از هارولد پینتر (Harold Pinter) نویسنده و نمایشنامه‌نویس انگلیسی است که در سال ۱۹۴۷ نوشته و برای اولین‌بار در سال ۱۹۷۵ تولید و منتشر شد. اجرای اولیه آن در تئاتر اولد ویک لندن در ۲۳ آوریل ۱۹۷۵ بود و بعداً از ژوئیه ۱۹۷۵ تا ژانویه ۱۹۷۶ به تئاتر ویندهام، از آوریل تا مه ۱۹۷۶ به تئاتر لیتلتون و از اکتبر تا دسامبر ۱۹۷۶ به تئاتر لانگاکر نیویورک منتقل شد. از ژانویه تا فوریه ۱۹۷۷ به تئاتر لیتلتون بازگشت. این یک نمایش دو پرده‌ای است که مواجههٔ مرموز بین هرست نویسنده‌ای ثروتمند و استونر شاعری تهی‌دست و پُرتلاشرا به تصویر می‌کشد. این نمایشنامه که تماماً در خانه هرست در همپستد اتفاق می‌افتد، به عنوان یک طناب‌کشی روانشناختی پیش می‌رود که در آن مکالمات به طور غیرقابل پیش‌بینی بین حقیقت و تخیل تغییر می‌کنند. با ورود همکاران باابهت هرست، فاستر و بریگز به فضای نمایش، داستان به دامی پُرتنش و تقریباً رؤیاگونه تبدیل می‌شود که در آن شخصیت‌ها در حالتی از مبارزه فکری و سکون وجودی به دور یکدیگر می‌چرخند.

داستان «ناکجاآباد» در یک شب تابستانی در همپستد آغاز می‌شود؛ جایی که هرست نویسنده‌ای مُسن، ثروتمند و گوشه‌کیر به همراه اسپونر شاعری عجیب‌وغریب و پرحرف از طبقهٔ پایین جامعه که تازه در میخانه با هم ملاقات کرده‌ بودند را برای صرف نوشیدنی به خانه‌اش دعوت می‌کند. مکالمه آنها لغزنده و مبهم است و بین اعتراف، اختراع، خاطره و خیال‌پردازی در نوسان است. 

اسپونر تلاش می‌کند تا هرست را تحت تأثیر قرار دهد، حتی خود را به عنوان یک همراه یا ناجی وارد زندگی هرست کند، اما فضا ناپایدار است. این مواجهه با مست شدن فزاینده هرست، عجیب‌تر می‌شود، در نهایت هرست از حال می‌رود و از اتاق بیرون می‌خزد و اسپونر را تنها و بی‌قرار می‌گذارد. صبح روز بعد، تنش با ظاهر شدن همکاران تهدیدآمیز هرست، فاستر و بریگز، عمیق‌تر می‌شود. 

آنها با اسپونر رفتار چندان جالبی ندارند و سعی می‌کنند نگذارند که اسپونر مراودهٔ چندانی با هرست داشته باشد، که به رابطه‌ای طولانی و مرموز با او اشاره دارد. همچنان که مردان درگیر گفتگوهایی پر از بازی‌های قدرت، خاطرات متضاد و هویت‌های متغیر می‌شوند، مشخص نمی‌شود چه چیزی واقعی است و چه چیزی دروغ شخصیت‌ها است. در پایان، هرست و اسپونر در نوعی بن‌بست وجودی و نوعی «ناکجاآباد» گیر می‌افتند، جایی که گذشته نامشخص، آینده منجمد و امکان فرار یا دگرگونی غیرممکن به نظر می‌رسد.

«ناکجاآباد» یکی از تأثیرگذارترین و غنی‌ترین آثار هارولد پینتر است که در آن با ترکیب شوخ‌طبعی تند و ابهامی دلهره‌آور، مضامین حافظه، قدرت، پیری و مرزهای شکننده بین حقیقت و توهم را بررسی می‌کند. فضای محدود نمایشنامه، دیالوگ‌های پرتنش و هویت‌های متغیر، فضایی رؤیایی و تقریباً سورئال ایجاد می‌کند که در آن شخصیت‌ها هم به دام افتاده و هم در معرض دید قرار دارند. مکث‌ها، سکوت‌ها و دوئل‌های زبانی خاص پینتر، این اثر را به مطالعه‌ای در مورد جنگ روانی تغییر داده، در حالی که تعامل تهدید و طنز سیاه، آن را عمیقاً جذاب می‌کند. ویژگی‌های برجستهٔ این کتاب عبارت‌اند از: 

• استفاده استادانه از ابهام: این نمایشنامه بر پایه عدم قطعیت نوشته شده چون در آن خاطرات محو می‌شوند، هویت‌ها تغییر می‌کنند و مکالمات بین حقیقت و تخیل در نوسان هستند. 

• کمدی تهدید: طنز تلخ به طرز ناخوشایندی در کنار تنش و تهدید قرار می‌گیرد و باعث می‌شود ساده‌ترین تبادلات و مکالمه‌ها پُرتنش به نظر برسد. این ترکیب، تنش‌های عاطفی را تشدید می‌کند و به نمایشنامه ریتمی منحصر به فرد می‌دهد که تنها در بهترین آثار پینتر یافت می‌شود.

• عمق روانشناختی و پویایی قدرت: شخصیت‌ها دائماً از طریق زبان، ژست و سکوت برای تسلط می‌جنگند. نبردهای آنها تنهایی، ترس و آسیب‌پذیری را در زیر شخصیت‌های فرهیخته‌شان آشکار می‌کند و نمایشنامه «ناکجاآباد» را به مطالعه‌ای ظریف اما شدید از ناامیدی انسان تبدیل می‌کند.

• حافظه و پیری: این نمایشنامه با حافظه به عنوان امری غیرقابل اعتماد و تکه‌تکه برخورد می‌کند و منعکس کننده این است که چگونه پیری می‌تواند درک فرد از گذشته را تحریف کند و آینده را به پوچی تقلیل دهد. 

• فضای مینیمالیستی و اتمسفریک: صحنه تک‌اتاقی به یک «ناکجاآباد» استعاری تبدیل می‌شود؛ مکانی که در آن زمان به حالت تعلیق درآمده و فرار غیرممکن به نظر می‌رسد. محیط تنگ و تاریک، تنش‌های بین شخصیت‌ها را تشدید کرده و کیفیت رؤیاگونه روایت را افزایش می‌دهد.

• اثر بهترین نمایشنامه‌نویس دوران ما، از نظر تسلط بر زبان و قدرتش در ایجاد ساختاری منسجم در منطقه‌ای گرگ و میش از سردرگمی و ناامیدی. روزنامه‌ تایمز (The Times)

• این نمایشنامه با اجرای ایان مک‌کلن (Ian McKellen) و پاتریک استوارت (Patrick Stewart) به عنوان بازیگران اصلی در National Theatre at Home به اجرا درآمده است.

این نمایشنامه مناسب خوانندگانی است که به درام و نمایشنامه‌های روان‌شناختی علاقه دارند. دانشجویان ادبیات، دوستداران تئاتر و علاقه‌مندان به نمایشنامه‌های چندوجهی با شخصیت‌های پیچیده نیز از مطالعهٔ این کتاب لذت خواهند بُرد. این کتاب به ویژه مناسب خوانندگانی است که به نمایشنامه‌هایی علاقه دارند که در آن مرز بین واقعیت و توهم زیر سؤال می‌رود. نویسندگان مدرنیستی یا مینیمالیستی نیز از مطالعهٔ این نمایشنامه لذت خواهند بُرد. بازیگران تئاتر و کارگردان‌ها نیز از فضای پُرتنش، زبان دقیق و کاوش نویسنده در قدرت و حافظه لذت خواهند بُرد.

• کاوشی قدرتمند در حافظه و هویت: «ناکجاآباد» دائماً مرز بین حقیقت و توهم را محو می‌کند و نشان می‌دهد که حافظه چقدر می‌تواند ناپایدار باشد و مردم چقدر برای تعریف خود به خاطرات تکه‌تکه شده تکیه می‌کنند. هنگام خواندن این نمایشنامه، به دنیایی کشیده می‌شوید که گذشته‌اش هرگز ثابت نیست و شخصیت‌ها برای حفظ حس خود به داستان‌های واقعی یا خیالی چنگ می‌زنند. این باعث می‌شود نمایشنامه عمیقاً قابل درک باشد، زیرا منعکس کننده مبارزهٔ جهانی برای درک هویت ما با خاطرات ناقصی است که با خود حمل می‌کنیم.

• دیالوگ‌های استادانه و بسیار عمیق: نثر پینتر شما را مجبور می‌کند به هر کلمه، سکوت و مکث توجه کنید. مکالمات در ابتدا معمولی به نظر می‌رسند، اما به آرامی انگیزه‌های پنهان، ترس‌ها و بازی‌های قدرت را آشکار می‌کنند. در این نمایشنامه حتی کوچکترین خط می‌تواند کل حال و هوای یک صحنه را تغییر دهد. طنز تاریک، معانی لایه لایه و تهدیدهای ظریف، نمایشنامه را هم سرگرم کننده و هم از نظر فکری غنی می‌کند. 

• مطالعه‌ای غنی از پویایی قدرت و آسیب‌پذیری انسان: هر شخصیت در «ناکجاآباد» در تلاش است تا کنترل را به دست آورد. بنابراین همین‌طور که شخصیت‌ها بین تسلط و ضعف دست‌وپا می‌زنند، می‌بینید که چگونه مردم ناامنی را با جسارت، جذابیت یا پرخاشگری می‌پوشانند. چنین صحنه‌هایی، این نمایشنامه را به یک دوئل روانشناختی جذاب تبدیل می‌کند که در آن هیچ‌کس کاملاً صادق نیست، اما همه در معرض آن قرار می‌گیرند. 

• فضای آشفته و رویایی: این نمایشنامه در یک اتاق اتفاق می‌افتد، اما به دلیل قلمرو عاطفی و روانشناختی که پوشش می‌دهد، وسیع به نظر می‌رسد. صحنه‌ها مانند قطعاتی از یک رویا آشکار می‌شوند و باعث می‌شود نمایشنامه برای خوانندگانی که از تحلیل مضامین، زیر سوال بردن ماهیت واقعیت و تعامل فعال با یک متن لذت می‌برند، فوق‌العاده ارزشمند باشد. این داستانی است که می‌توانید چندین بار آن را مرور کنید و همیشه چیز جدیدی در آن کشف کنید.

نمایشنامهٔ «ناکجاآباد» را بخوانید زیرا ترکیبی نادر از شوخ‌طبعی تیزبینانه، پیچیدگی روانشناختی و فضای وهم‌آلود است و همین ویژگی‌ها و ترکیب آن را به نمایشنامه‌ای فراموش‌نشدنی تبدیل خواهد کرد. این نمایشنامه از طریق دیالوگ‌های عمیق و روابط مبهم خود، شما را به تفکر عمیق در مورد حافظه، هویت و دیوارهای احساسی که مردم دور خود می‌سازند، وامی‌دارد. چه از ادبیات تأمل‌برانگیز، تعاملات شدید شخصیت‌ها یا زبان زیبا لذت ببرید، این نمایشنامه تجربه‌ای را ارائه می‌دهد که هم از نظر فکری تحریک‌کننده و هم از نظر احساسی تأثیرگذار است.

هارولد پینتر نویسنده و نمایشنامه‌نویس انگلیسی بود که در ۱۹۳۰ به دنیا آمد و در ۲۰۰۷ درگذشت. او را نمایندهٔ تئاتر بریتانیا در نیمهٔ دوم قرن بیستم و مبتکر سبک نمایش جدیدی به نام کمدی آزاردهنده می‌دانند. پینتر در یک خانوادهٔ یهودی در لندن به دنیا آمد. در کودکی و طی جنگ جهانی دوم مجبور به ترک لندن شد تا به جای امنی برود و پس از چند سال دوباره به شهرش بازگشت اما خاطرات جنگ هرگز رهایش نکرد و باعث شد تا تفکرات ضد فاشیسم در او شکل بگیرد. 

پینتر در مدرسه به نمایش روی آورد و همین زمینه‎ساز ورودش به بازیگری شد. او پس از اتمام مدرسه به آکادمی سلطنتی هنرهای نمایشی رفت. او مدتی با نام مستعار دیوید بارون با تورهای نمایشی در اروپا سفر می‌کرد و به اجرای نقش پرداخت اما به زودی ترک تحصیل کرد. پینتر در سال ۱۹۵۰ اولین اشعارش را منتشر نمود و به خاطر اجراهای شکسپیر مشهور شد. او در این مدت از نام مستعار دیوید بارون استفاده می‌کرد. هفت سال بعد با نوشتن نمایشنامهٔ «اتاق» خود را به عنوان نویسنده تثبیت نمود و رفته رفته مشهور شد، گرچه هنرپیشگی و کارگردانی تئاتر را هم هم‌زمان ادامه ‌داد.

مجموعه آثار پینتر ناهمگن است. او تئاتر را به عوامل بنیادی‌اش بازگرداند: فضای بسته و گفتگوی غیرقابل پیش‌بینی که در آن آدم‌ها اسیر دست یکدیگرند و از هم پاشیده شدن را بهانه می‌کنند. پینتر در دهه ۷۰ به فعالیت‌هایی در زمینهٔ حقوق بشر پرداخت و مواضعی جنجالی اتخاذ کرد تا جایی که برخی جایزهٔ نوبل سال ۲۰۰۵ او را ناشی از عوال سیاسی دانستند اما این جایزه از نظر هنری بسیار موجه ‌است و برخی از منتقدان دستاوردهای نمایشی و ادبی او را یک سروگردن بالاتر از سایر نویسندگان انگلیسی ارزیابی می‌کنند.

«گردن کلفتِ راه‌پله» نمایشنامه‌ای اثر جو اورتن (Joe Orton) نمایشنامه‌نویس بریتانیایی است که اولین‌بار در سال ۱۹۶۴ از رادیو بی‌بی‌سی به تهیه‌کنندگی جان تایدمن (John Tydeman) پخش شد. این کتاب یک نمایش تک‌پرده‌ای بی‌احساس اما کمدی دربارهٔ طبقهٔ کارگر انگلستان است که یک زوج و یک مرد جوان مرموز در آن نقش دارند. این نمایش بر اساس رمان The Boy Hairdresser ساخته شده است. این نمایشنامه در زیر دیالوگ‌های سریع و طنز پوچ خود، مضامین گناه، خشونت، سرکوب و مرز باریک بین عادی بودن و هرج و مرج را بررسی می‌کند. اورتن از فضای محدود برای تشدید تنش روانی استفاده می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه مردم عادی، شکستگی‌های عمیق اخلاقی را در زیر شوخی‌های روزمره پنهان می‌کنند.

در این نمایشنامه نویسنده درست مانند «ناکجاآباد» فضایی پرتنش و کلاستروفوبیک را ایجاد کرده که ناشی از کشمکش‌های قدرت روانی، دیالوگ‌های رمزآلود و جریان پنهانی تهدید است که هرگز به طور کامل حل نمی‌شود. هر دو نمایشنامه در فضاهای داخلی محدودی اتفاق می‌افتند که در آن بازدیدکنندگان غیرمنتظره تعادل شکننده خانه را مختل می‌کنند و منجر به رویارویی‌هایی می‌شوند که با ابهام، طنز تلخ و هویت‌های متغیر شکل می‌گیرند. در هر اثر، زبان به سلاح تبدیل می‌شود، سکوت به تهدید تبدیل می‌شود و شخصیت‌ها در فضایی عجیب بین واقعیت و اجرا حرکت می‌کنند و مخاطب را در مورد انگیزه‌ها، حقیقت و مرزهای عاطفی بین چهره‌های روی صحنه مردد می‌گذارند. از جمله شباهت‌های هر دو نمایشنامه‌ می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• کمدی تهدید، موضوع مشترک هر دو نمایشنامه: هر اثر طنز تلخ را با فضایی از خطر ترکیب می‌کندو شخصیت‌ها حتی با افزایش تهدیدهای اساسی، بی‌خیال صحبت می‌کنند و باعث می‌شوند هر تعاملی پر از احساس باشد. تنش نه از کنش، بلکه از لحن، مکث‌ها و دلالت‌هایی ناشی می‌شود که خشونت یا گسست عاطفی را نشان می‌دهند.

• هر دو در فضاهای داخلی محدود اتفاق می‌افتند: کل ماجرای دراماتیک در هر نمایشنامه در یک اتاق کوچک اتفاق می‌افتد و محیط را به فضایی محدود تبدیل می‌کند که شخصیت‌ها نمی‌توانند در آن از یکدیگر فرار کنند. این محدودیت، نبردهای روانی را تشدید می‌کند و حس گرفتاری را تشدید می‌کند.

• هر دو با ورود بیگانه‌ها تنش را افزایش می‌دهند: در هر دو نمایشنامه غریبه‌ها وارد محیط ثابت نمایشنامه می‌شوند و بلافاصله تعادل عاطفی را بی‌ثبات می‌کند. حضور آنها تنش‌های پنهان را به سطح می‌آورد و آسیب‌پذیری‌های ساکنان را آشکار می‌کند.

• هر دو نمایشنامه از دیالوگ‌های مبهم و هویت‌های متغیر استفاده می‌کنند: شخصیت‌ها اغلب حقیقت و داستان را در هم می‌آمیزند و داستان‌های متناقض یا توضیحات مبهم ارائه می‌دهند. این عدم قطعیت، کیفیتی رویاگونه در هر نمایشنامه ایجاد می‌کند، جایی که انگیزه‌ها نامشخص می‌مانند و واقعیت ناپایدار به نظر می‌رسد.

با مطالعه و تأمل در «ناکجاآباد»، مشخص می‌شود که پینتر چشم‌اندازی روانشناختی ساخته است که در آن زمان، حافظه و هویت به شیوه‌هایی آشفته و روشنگر با هم برخورد می‌کنند. فضای وهم‌آلود نمایشنامه مدت‌ها در ذهن خواننده می‌چرخد، نه به دلیل چیزی باشکوه یا آشکار، بلکه به دلیل تنش آرام و بی‌وقفه‌ای که در هر سطر تنیده شده است. پینتر با قرار دادن شخصیت‌هایش در فضایی که گذشته در آن محو می‌شود و آینده غیرقابل دسترس به نظر می‌رسد، ما را مجبور می‌کند با این حقیقت ناخوشایند روبرو شویم که بخش زیادی از وجود انسان در برزخی مشابه، معلق بین آنچه به یاد می‌آوریم و آنچه به شدت سعی در فراموش کردنش داریم، می‌گذرد.

آنچه این اثر را به ویژه جذاب می‌کند این است که چگونه محیط پراکنده آن، دنیای درونی شخصیت‌هایش را بزرگ‌نمایی می‌کند. بی‌تفاوتی هرست و اصرار اسپونر بر ارتباط، دو روی یک نبرد وجودی را آشکار می‌کند. دوئل‌های کلامی آنها که گاهی بازیگوشانه و گاهی شرورانه است، نشان می‌دهد که چگونه زبان می‌تواند هم از ما محافظت کند و هم ما را زندانی کند. «ناکجاآباد» در سایه‌هایی که مکث‌ها و تناقض‌هایش ایجاد می‌کند، خواننده را دعوت می‌کند تا شاهد داربست شکننده‌ای باشد که مردم را در کنار هم نگه می‌دارد، و همچنین شکستگی‌هایی که آنها را از هم جدا می‌کند.

نویسنده در «ناکجاآباد» صحنه‌ای متفاوت ایجاد کرده و فضایی ساخته که در آن حقیقت به شکلی مبهم باقی می‌ماند. در آخر این نمایشنامه این حس را در ما باقی می‌گذارد که عمیق‌ترین لحظات زندگی اغلب در سکوت، در تناقض و در فاصله نامشخص بین آنچه هستیم و آنچه می‌خواهیم باشیم، اتفاق می‌افتد. به این ترتیب، اثر پینتر نه تنها نمایشنامه‌ای برای خواندن، بلکه فضایی برای مکث است و دعوتی برای قدم گذاشتن به سرزمینی در ناکجاآبادِ درون خودمان و گوش دادن به آنچه در آنجا پژواک می‌یابد.

اسپونر: بله، از دستهٔ دوم، یه مرد فهیم و باذکاوت. نه از دستهٔ اول، نه، نه، اصلاً. به‌هیچ‌عنوان. (مکث) اگه اجازه بدین، می‌خوام عرض کنم واقعاً لطف داشتین تعاریف کردین بنده بیام داخل. درواقع، شما خودِ مهربونی‌این، بلکه هم تجسم همیشگی مهربونی، حالا و توی انگلستان و توی همپسند و تا ابد. (به اطراف اتاق نگاه می‌کند.) چه اتاق فوق‌العاده‌ و دلپذیری! اینجا احساس آرامش می‌کنم، از مخاطرات به‌دور، امن. اما یه‌وقت نگران نشین. من زیاد نمی‌مونم. یعنی بند اصولاً مدت زیادی با بقیه نمی‌مونم. اون‌ها دلشون نمی‌خواد. البته همین شکل از رابطه برای من مطلوبه. امنیت من ـ عنایت دارین؟ ـ آرامش و راحتی حقیقی برای من فقط وقتی محقق می‌شه که بتونم از هرجور آدمی یه درجه‌ای از بی‌اعتنایی رو بیرون بکشم. این کار به من اطمینان می‌ده که همون‌طور باشم که فکر می‌کنم، که تغییرناپذیرمو علاقه نشون دادن به من یا، خدای من، هر چیزی که تمایل مثبتی به من درش وجود داشته باشه به‌شدت نگرانم می‌کنه. خوشبختانه، این بلا از من دوره. (مکث) دلیل اینکه من تا این حد صریح با شما صحبت می‌کنم اینه که شما کم حرفین، که در نوع خودش جذابه، دلیل دیگه‌ش اینه که برای من غریبه محسوب می‌شین، و هم اینکه مشخصاً تجسم مهربونی‌این. (مکث) طرف‌های همپستد هیث زیاد می‌رین؟