یادداشتهای شیطان

به نظر شما چه می‌شد اگر شیطان به شکل یک انسان به زمین می‌آمد تا بی‌گناهان درمانده را فریب دهد و بعد ناگهان خود را گرفتار طمع و  فسق ذاتی نوع بشر می‌دید؟ هیچ‌کس حتی فکرش را هم نمی‌کند که انسان بتواند ذاتی تاریک‌تر و پلیدتر از شیطان داشته باشد. کتاب «یادداشتهای شیطان» (Satan's Diary) اثر لیانید آندری‌یف (Leonid Andreyev) نمایشنامه‌نویس، رمان‌نویس و داستان‌نویس روسی است. این کتاب آخرین اثر این نویسنده است که هیچ‌گاه نتوانست آن را تمام کند چون در سال 1919 در فنلاند درگذشت و کتاب دو سال بعد از مرگ او منتشر شد. آندری یف در کتاب یادداشتهای شیطان سرخوردگی بی حد و حصرش از زندگی را در طنزی جذاب دربارۀ زندگی انسان خلاصه کرده و در این کتاب، بی‌باکانه و بی‌رحمانه باطل‌ها و دورویی‌ها را به صورت زندگی می‌کوبد.

درباره‌ٔ کتاب 
.

داستان «یادداشتهای شیطان» تصویری از شیطان است که برای سرگرمی و بازی به زمین می‌آید. نویسنده با استفاده از مکاشفۀ یوحنا، سورۀ هبوط شیطان را بر زمین می‌پرورد. شخصیت اصلی رمان شیطان است و همین شیطان است که داستان را برای خواننده روایت می‌کند. شیطان داوطلبانه شکل و ظاهر یک مولتی میلیونر آمریکایی به‌نام واندرهود را به خود می‌گیرد و به زمین می‌آید. هدفش شناخت انسان و عوالمش است و در جست‌وجوی سرگرمی و ماجراجویی سفری را به اروپا آغاز می‌کند. 

او که در جهنم حوصله‌اش سر رفته تصمیم گرفته به زمین بیاید و کمی تفریح کند، دروغ راه بیندازد و حیله و نیرنگ کند تا کمی سرگرم شود. اما شیطان چگونه به زمین آمده؟ هیچ‌کس جواب این سؤال را نمی‌داند. داستان اصلی و جدی کتاب از زمانی شروع می‌شود که شیطان در جسم واندرهود به ایتالیا و رم سفر می‌کند. در ایتالیا شیطان با فردی به نام فاما مگنوس آشنا می‌شود که رفتاری متفاوت و عجیب دارد اما شیطان به‌خاطر دختر زیبایش از معاشرت با او لذت می‌برد. 

در نهایت شیطان تصمیم می‌گیرد بشریت را به خوشبختی برساند و مگنوس هم در کنارش باشد اما بر روی زمین با انواع ریاکاری، ظلم بی‌رحمانه، گناه و فریبکاری بشر روبه‌رو می‌شود. طی مدت زمانی کوتاه شیطان می‌بیند بشر با حیله‌ها و مکرهای شیطانی خودش به شکنجۀ او پرداخته است.

ویژگی‌های برجسته‌ٔ کتاب 
.

«یادداشتهای شیطان» یک اثر جسورانهٔ روان‌شناسی است که با طنز تاریک و استفادهٔ خلاقانه از ساختار دفتر خاطرات به بررسی فساد انسانی، زوال اخلاقی و توهماتی می‌پردازد که مردم پیرامون ثروت، قدرت و خواسته‌هایشان می‌سازند. آندری‌یف عناصر ماوراءالطبیعی را با نقد اجتماعی گزنده در هم آمیخته و شیطان را نه به عنوان یک هیولای اسطوره‌ای، بلکه به عنوان ناظری بر غرور، طمع و پوچی جامعهٔ بشری به تصویر کشیده است. این رمان فلسفی و دراماتیک است و ویژگی‌های برجستهٔ آن عبارت‌اند از:

• تصویری منحصربه‌فرد از شیطان: برخلاف تصاویر سنتی، شیطان آندری‌یف درون‌گرا، عاطفی و به طرز عجیبی آسیب‌پذیر است. این نگاه تازه به خوانندگان اجازه می‌دهد تا جامعه بشری را از دریچه چشمان یک فرد خارجی ببینند و مشاهدات او چشمگیرتر به‌نظر می‌رسد.
• کاوش روانشناختی قدرتمند در زوال اخلاقی: قالب دفتر خاطرات به داستان اجازه می‌دهد تا مستقیماً از طریق افکار شخصیت اصلی آشکار شود و سقوط تدریجی او را به وسواس، سردرگمی اخلاقی و خودویرانگری آشکار کند. 
• طنز اجتماعی تند با هدف ریاکاری و مادی‌گرایی: این رمان از طریق تفسیر شیطان، پوچی جامعه طبقه بالا، وسواس به ثروت و فساد اخلاقی پنهان در زیر ظواهر مودبانه را نقد می‌کند. آندری‌یف پوچی جاه‌طلبی اجتماعی و پیامدهای مخرب دنبال کردن موفقیت‌های سطحی را آشکار می‌کند. 
• ترکیبی از فانتزی تاریک و داستان فلسفی: این رمان عناصر ماوراءالطبیعه را با تأملات عمیق در مورد هویت، تنهایی و ماهیت شر ترکیب می‌کند و سؤالاتی را در مورد آنچه واقعاً افراد را فاسد می‌کند مطرح می‌کند.

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 
.

این کتاب مناسب خوانندگانی است که از داستان‌های تاریک و شخصیت‌محور لذت می‌برند. افرادی که به داستان‌های روان‌شناختی علاقه دارند، طرفداران ادبیات کلاسیک روسیه و کسانی که به رمان‌هایی علاقه دارند که فرضیات اخلاقی را به چالش می‌کشند و نقص‌های جامعه را آشکار می‌کنند نیز بسیار از مطالعه این کتاب لذت خواهند بُرد. این کتاب همچنین انتخابی قوی برای هر کسی است که داستان‌های ادبی فلسفی علاقه داشته باشد.

چرا رمان «یادداشتهای شیطان» را بخوانیم؟ 
.

• روایت منحصر به فرد و جذاب: انتخاب شیطان توسط آندری یف به عنوان راوی، به داستان دیدگاهی متمایز می‌دهد. شیطان به جای یک شخصیت دور و کاملاً شیطانی، درون‌گرا، بدبین و از نظر احساسی پیچیده است و بینشی از رفتار انسان ارائه می‌دهد که هم صمیمی و هم افشاگرانه است. این صدای روایی، کتاب را جذاب‌تر می‌کند و به خوانندگان اجازه می‌دهد تا وقایع را از زاویه‌ای تجربه کنند که ریاکاری، طمع و غرور را به شیوه‌هایی که یک راوی معمولی نمی‌تواند، آشکار می‌کند.
• کاوش عمیق روانشناختی: قالب دفتر خاطرات، نگاهی بی‌طرفانه به ذهن شخصیت اصلی داستان، آشکار کردن آرزوها، وسواس‌ها و درگیری‌های درونی را ممکن می‌سازد. نویسنده بررسی می‌کند که چگونه ضعف اخلاقی و جاه‌طلبی خودخواهانه می‌تواند شخصیت یک فرد را تحریف کند و مطالعه‌ای زنده از روانشناسی انسان خلق می‌کند. با مطالعه این کتاب با روش‌هایی آشنا خواهید شد که انسان‌ها با این روش‌ها، اعمال خود را منطقی جلوه می‌دهند.
• نقد و طنز اجتماعی تیزبینانه: این رمان از طریق مشاهدات شیطان، مادی‌گرایی، تظاهر اجتماعی و پوچی اخلاقی جامعه را نقد می‌کند. آندری‌یف برجسته می‌کند که چگونه ثروت، جایگاه و ظواهر بیرونی اغلب فساد و پوچی را می‌پوشانند و خوانندگان را به تأمل در مورد الگوهای مشابه در دنیای خود وامی‌دارد. 
• ترکیبی از فانتزی تاریک و پرسش‌های فلسفی: این کتاب در حالی که ریشه در واقع‌گرایی روان‌شناختی دارد، شامل عناصر ماوراءالطبیعه و خیالی نیز می‌شود که تأثیر فلسفی آن را بیشتر کرده است. آندری‌یف از این عناصر برای بررسی سؤالات عمیق در مورد خیر و شر، طبیعت انسان و پیامدهای انتخاب‌ها استفاده می‌کند و داستانی ارائه می‌دهد که هم تخیلی و هم تأمل‌برانگیز است. 

کتاب «یادداشتهای شیطان» با این‌که نیمه‌کاره تمام می‌شود اما ترکیبی نادر از بینش روانشناختی، طنز تلخ و روایتی عمیقاً فلسفی است که همگی از طریق دیدگاه منحصر به فرد یک راوی پیچیده و متفکر فیلتر شده‌اند. نویسنده با صداقتی تزلزل‌ناپذیر به جاه‌طلبی، طمع و ضعف اخلاقی انسان می‌پردازد و داستانی را خلق کرده که بسیار تأمل‌برانگیز است. این رمان خوانندگان را به تأمل در مورد ارزش‌های خود و جامعه اطرافشان فرا می‌خواند، در حالی که آنها را با داستان‌سرایی شدید، دراماتیک و اغلب طعنه‌آمیز خود درگیر نگه می‌دارد.

درباره‌ٔ نویسنده 
.

لیانید آندری‌یف با نام کامل لئونید نیکولایویچ آندری‌یف در سال 1871 به دنیا آمد و در سال 1919 از دنیا رفت. او نمایشنامه‌نویس، رمان‌نویس و داستان‌نویس روسی بود که به عنوان پدر اکسپرسیونیسم در ادبیات روسیه شناخته می‌شود. آندری‌یف در یک خانوادۀ متوسط روسی به دنیا آمد. او در مدرسه ژیمناستیک کار می‌کرد و در درس‌هایش بسیار ضعیف بود و حتی یک سال تمام به عنوان بدترین دانش‌آموز مدرسه شناخته می‌شد. پدرش را وقتی از دست داد که دانشجو بود و در مسکو به تحصیل در رشتۀ حقوق می‌پرداخت. او آن‌قدر بی‌پول بود که مجبور شد برای کمی پول کت و شلوارش را بفروشد. همان زمان وقتی که بسیار گرسنه بود اولین داستانش را نوشت. 

هیچ‌کس حاضر نشد اولین داستانش را به چاپ برساند. در سال 1894 آندری یف دست به خودکشی زد که خوشبختانه نافرجام بود. در نتیجۀ این تلاش ناموفق، مقامات او را مجبور به توبه کردند و او به‌خاطر فشار حوادث دچار بیماری قلبی شد. در این مدت دو داستان دیگر نوشت که باز هم موفق نشد آن‌ها را به چاپ برساند و شروع به نقاشی کشیدن و فروختن پرتره‌هایش کرد. پس از فارغ‌التحصیلی پلیس دادگاه مسکو شد و در همین دوران شعر می‌سرود اما هیچ‌کدام از ناشران حاضر به انتشار آثار او نشدند. در سال 1898 اولین داستان کوتاهش در یک روزنامه منتشر شد. نظر ماکسیم گورکی به این داستان جلب شد و به او توصیه کرد بر خلق آثار ادبی تمرکز کند. 

او دست از شغلش کشید و به نویسندگی مشغول شد و خودش را کاملاً وقف ادبیات کرد. اولین داستان کوتاهش در سال 1901 منتشر شد و به سرعت به فروش چهار میلیون نسخه رسید و او را به یک چهرۀ ادبی مشهور تبدیل کرد. او یکی از با استعدادترین و پرکارترین هنرمندان عصر نقره بود. آندری‌یف هم در بحران‌های اجتماعی و هم انقلاب‌های روسیه حضور داشت و در مسیر ایده‌ها و جریانات اجتماعی و ادبی مختلف روسیه قرار می‌گرفت. او تحولی در تمام مکاتب ادبی ایجاد کرد و همواره به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‌های بی‌شمار زندگی مثل سرنوشت، عشق، امید، زندگی. مرگ بود.

سخن پایانی 
.

«یادداشتهای شیطان» از آن دست کتاب‌هایی‌ست که پس از پایان کتاب موضوعش تا مدت‌ها در ذهن خواننده باقی می‌ماند؛ نه به‌خاطر ماجراجویی‌های بزرگ یا نبردهای حماسی‌اش، بلکه به این دلیل که نیروهای آرام و فرساینده‌ای را نشان می‌دهد که شخصیت انسان‌‌ها را شکل داده‌اند. شیطان آندری‌یف ناظری بی‌طرف است که با جاه‌طلبی و غرور انسان‌ها مواجه خواهد شد و به همین دلیل به سمت خودویرانگری می‌رود. از طریق دفتر خاطرات او ما به درون آگاهی شیطان کشیده می‌شویم و هم با نقص‌های شیطان و هم تمایلات انسان‌ها به طمع، حسادت و سطحی‌نگری روبه‌رو خواهیم شد.

آنچه این کتاب را خارق‌العاده می‌کند، توانایی آن در ترکیب یکپارچه طنز، فلسفه و رئالیسم روانشناختی است. در حالی که روایت «یادداشتهای شیطان»، وسواس جامعه نسبت به جایگاه و موفقیت مادی را نقد می‌کند، عمیقاً به دنیای درونی شخصیت اصلی خود نیز می‌پردازد و نشان می‌دهد که خطرناک‌ترین نبردها اغلب در درون او رخ می‌دهند. کاوش آندری‌یف در مورد ضعف انسان، موعظه‌آمیز نیست؛ بلکه جذاب و صادقانه است و به خوانندگان شکنندگی تمامیت اخلاقی و توهماتی که بر زندگی روزمره حاکم است را نشان می‌دهد.

این کتاب تأملی بر هزینه جاه‌طلبی، توهمات قدرت و فضاهای سایه‌داری است که در آن میل و وجدان انسان با هم برخورد می‌کنند. رمان «یادداشتهای شیطان» خوانندگان را به چالش می‌کشد تا فراتر از ظواهر سطحی نگاه کنند، سازش‌های اجتماعی و شخصی که رفتار را شکل می‌دهند را زیر سوال ببرند و در مورد آنچه واقعاً شخصیت انسان را تعریف می‌کند، تأمل کنند. لیانید آندری یف با صدای وهم‌آور و تأمل‌برانگیز شیطان داستان خود را پیش بُرده، که از طریق آن می‌توانیم هم تاریکی و هم آسیب‌پذیری بشریت را ببینیم؛ ترکیبی که به همان اندازه که جذاب است، دلهره‌آور نیز هست و تأثیر ماندگاری بر جای می‌گذارد که بسیار فراتر از صفحات کتاب گسترش می‌یابد.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
.

اگر بگویم شیطانکها وجود ندارند، فریبت داده‌ام، اما اگر هم بگویم هستند، باز دروغ گفته‌ام... می‌بینی چه سخت و بی‌معناست، دوست من؟! اما حتی دربارهٔ تجسد انسانی و زندگی زمینی‌ام، که از ده‌سال پیش شروع شده، چندان چیزی ندارم برایت تعریف کنم تا بتوانی بفهمی. بیش‌ازهرچیز، آن شیطانکهای پشیمالوی شاخ‌وبالدارت را، که نفسی آتشین دارند و فقط با یک نگاه، شکسته‌های سفالی را طلا می‌کنند و در فریفتن جوانها استادند و حرف مفت زیاد می‌زنند و در یک چشم برهم‌زدن هم ناپدید می‌شوند،‌فراموش کن. یادت باشد که ما وقتی بخواهیم به زمین تو پا بگذاریم، باید به هیأت انسان دربیاییم. چرایش را بعد از مرگ می‌فهمی، اما فعلاً به‌خاطر بسپار که من حالا مثل تو انسانم و بوی بز نمی‌دهم، هیچ بودی بد دیگری هم نمی‌دهم و با خیال راحت می‌توانی با من دست بدهی. هیچ نترس از این که با ناخنهایم دستت را بخراشم؛ من هم مثل تو کوتاهشان می‌کنم.