سفرنامه های آلمانی ها در ایران دوره صفوی

کتاب «سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» (German Sources on Safavid Persia) مجموعه‌ای از ویلم فلور (Willem M Floor) پروهشگر پرکار تاریخ ایران است. او در این کتاب مجموعه‌ای از سفرنامه‌های مختلف از بازرگانان، سفیران، مبلغان مذهبی، سربازان و ماجراجویانی است که به ایران صفوی سفر کردند. این کتاب شامل ده سفرنامه و دو پژوهش کلاسیک می‌شود که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد و تمامی منبع‌های این کتاب وقایع ایران را از سال ۱۵۸۰ تا ۱۷۲۲ پوشش می‌دهند. سفرنامه‌های مختلف این کتاب، اطلاعات جدید زیادی را برای محققان علاقه‌مند به ایران صفوی فراهم کرده است. یکی از سفرنامه‌های این مجموعه به فان تیوفل (Von Teufel) تعلق دارد؛ نجیب‌زاده‌ای اُتریشی است که در سال ۹۹۷ ق به ایران آمد و از بسیاری جهت منحصربه‌فرد و ارزشمند است. همچنین این سفرنامه‌ها روشن خواهند کرد که اروپایی‌ها چگونه به ایران و ایرانیان نگاه می‌کردند و چگونه می‌توانستند بدون نیاز به سفر به آن‌جا، دربارهٔ آن‌ها بیاموزند.

درباره‌ٔ کتاب 
.

کتاب «سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» مجموعه‌ای از سفرنامه‌‌های چندین نویسنده است که در دوران صفوی به ایران سفر کرده بودند. نخستین پژوهش با عنوان «کشور ایران» توصیفی کلی از ایران دورهٔ صفوی ارائه می‌دهد و دومین پژوهش که عنوان مشخصی ندارد، به ایران، قفقاز، سواحل دریای کاسپین، بندرهای روسی این دریا، حملهٔ روس‌ها به ایران بعد از شورش محمود افغان و مجموعهٔ گسترده‌ای از مسائل ایران می‌پردازد.

در این پژوهش‌ها عمدتاً بر سفرنامه‌های آلمانی، به ویژه سفرنامهٔ آدام لولئاریوس اتکا دارند و مسلماً گزارش‌های مرتبط با شورش افغان‌ها و حوادث بعد از سقوط صفویه از آثاری از قبیل سفرنامهٔ کروسینسکی اخذ شده است. فارغ از میران اهمیت این دو پژوهش، ترجمهٔ آن‌ها به زبان فارسی در قالب آثار مستقلی انجام شده است. از میان ده سفرنامه، نُه سفرنامه ترجمه و در این مجموعه گنجانده شده است. 

سفرنامهٔ فان تیوفل به ایران از آن جهت ارزشمند است که او در آستانهٔ گذار ایران پیش از شاه عباس اول وارد ایران شد. توصیف توران‌شاه، پادشاه هرمز، ابراهیم‌شاه پادشاه لار و امیره سیاوش حاکم موروثی گسکر در گیلان بخشی از تصویری است که فان تیوفل از این دوران ارائه می‌دهد، زیرا با براندازی این حکومت‌‌های محلی توسط شاه عباس اول، ایرانی جدید با نظام سیاسی متمرکزی که جای چندانی برای تنوع سیاسی نداشت، پدیدار شد.

هانس کریستوف فان تیوفل فرزند خانواده‌ای ثروتمند و پروتستانی بود و به اشراف پایین یا به عبارت دیگر، به طبقهٔ فریهر تعلق داشت. وی در سال ۱۵۶۷ به دنیا آمد و در سال ۱۵۸۷ با برادرش، برای تحصیل در رشتهٔ حقوق، توسط مادرش به پادوا فرستاده شد. بعد از چهار سال تحصیل در ایتالیا، او که در آن زمان، بیست‌ و یک ساله بود، تصمیم گرفت برای زیارت، به اورشلیم سفر کند، اما نمی‌دانست که سه سال طول می‌کشد تا سرزمین مقدس را ببیند. 

وی ابتدا به استانبول سفر کرد و آنجا با یک اتریشی دیگر به نام فریهر گئورگ کریستوف فرنبرگر آشنا شد. آن دو از طریق عراق، به هرمز سفر کردند و در آن جزیره، فان تیوفل تصمیم گرفت به سفر در ایران ادامه دهد. او سفرنامه‌اش را با عنوان «سفر به مشرق زمین ازوین» به زبان ایتالیایی منتشر کرد. نسخهٔ ایتالیایی این سفرنامه تفاوت‌های اندکی با نسخهٔ آلمانی‌اش دارد.

ویژگی‌های برجسته‌ٔ کتاب 
.

«سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» مجموعه‌ای دقیق از سفرنامه‌ها، گزارش‌های دیپلماتیک، مشاهدات بازرگانان و یادداشت‌های قوم‌نگاری است که بازدیدکنندگان آلمانی‌زبان از ایران صفوی بین قرن‌های ۱۶ تا ۱۸ میلادی نوشته بوده‌اند. ویلم فلور این اسناد پراکنده را گرد هم می‌آورد، آنها را از نظر تاریخی در متن قرار می‌دهد و ارزش منحصر به فرد آنها را برای درک جامعه صفوی از دیدگاه غیرایرانی برجسته می‌کند. قدرت این کتاب در توانایی آن در آشکار کردن زندگی روزمره، پویایی‌های سیاسی، ساختارهای اقتصادی، تنوع مذهبی و شیوه‌های فرهنگی دوران صفویه نهفته است. دقت علمی و تفسیر روشن فلور، این کتاب را به یکی از معتبرترین آثار مرجع برای هر کسی که تاریخ صفویه، ادبیات سفرنامه یا برخوردهای بین فرهنگی را مطالعه می‌کند، تبدیل کرده است. ویژگی‌های برجسته این کتاب عبارت‌اند از:

• گردآوری جامع منابع اولیه کمیاب آلمانی: فلور طیف وسیعی از روایت‌های به زبان آلمانی را گردآوری می‌کند که بسیاری از آنها قبلاً برای محققان عمومی غیرقابل دسترس، ترجمه نشده یا ناشناخته بودند. ارزش کتاب نه تنها در ترجمه این متون، بلکه در نجات اسناد فراموش شده از بایگانی‌ها و کتابخانه‌ها است. 
• تصویرسازی دقیق از زندگی روزمره در ایران صفوی: برخلاف بسیاری از تاریخ‌های رسمی فارسی که بر پادشاهان و جنگ‌ها تمرکز دارند، مسافران آلمانی اغلب درباره زندگی عادی مانند لباس، غذا، بازارها، آداب و رسوم، سرگرمی و تعاملات اجتماعی نوشته‌اند. 
• دیدگاه بین فرهنگی: از آنجا که این گزارش‌ها از سوی افراد خارجی تهیه شده‌اند، بینش‌هایی عاری از تعصب سیاسی داخلی صفویان ارائه می‌دهند. فلور انگیزه‌ها و محدودیت‌های مسافران را توضیح می‌دهد، اما همچنین نشان می‌دهد که چگونه فاصله آنها از فرهنگ می‌تواند جزئیاتی را آشکار کند که وقایع‌نگاران محلی آنها را بدیهی می‌دانستند. 
• تفسیر تاریخی قوی و زمینه‌سازی: یکی از نقاط قوت فلور، توانایی او در روشن کردن پیشینه هر نویسنده، اعتبار روایت‌های آنها و شرایط تاریخی سفرهایشان است. تفسیر او به خوانندگان کمک می‌کند تا مشاهدات واقعی را از اغراق یا سوءتفاهم فرهنگی جدا کنند. 
• مشارکت در تاریخ اقتصادی و سیاسی صفویان: گزارش‌های آلمانی حاوی اطلاعات نادری در مورد مسیرهای تجاری، مالیات، سازمان نظامی و سیاست‌های درباری است. فلور برجسته می‌کند که چگونه این ناظران خارجی، جزئیات اقتصادی را ثبت کرده‌اند که روایت‌های فارسی اغلب نادیده می‌گرفتند.

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 
.

این کتاب مناسب دانشجویان تاریخ ایران و محققانی است که روی دوره صفویه کار می‌کنند. محققان ادبی نیز می‌توانند بسیار از مطالب این کتاب بهره ببرند. این کتاب همچنین مناسب مورخان فرهنگی، موزه‌داران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی است که در حال نوشتن پایان نامه خود در موضوعات مرتبط هستند و نیاز به منابع دست اول از جامعهٔ صفویه دارند. علاقه‌مندان به تاریخ و سفرنامه نیز بسیار از گزارش‌های دقیق و تفسیرهای زمینه‌ای این کتاب لذت خواهند بُرد.

چرا ‌کتاب «سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» را بخوانیم؟ 
.

• دسترسی به منابع اولیه کمیاب: این کتاب روایت‌های آلمانی‌زبان را که در بایگانی‌ها، کتابخانه‌ها و نشریات قدیمی پراکنده بوده‌اند، جمع‌آوری کرده که دسترسی به بسیاری از آنها دشوار بوده یا ترجمه نشده بودند. فلور با گرد هم آوردن این منابع، به خوانندگان اجازه می‌دهد تا مستقیماً با مشاهدات دست اول ایران صفوی درگیر شوند. برای مورخان و دانشجویان، این به معنای دسترسی به مطالبی است که به راحتی در جای دیگری یافت نمی‌شوند و بینش‌های جدیدی در مورد تجارت، دیپلماسی و زندگی روزمره در این دوره ارائه می‌دهند.
• نگاهی به زندگی روزمره و فرهنگ: برخلاف وقایع‌نگاری‌های رسمی فارسی که بر پادشاهان و نبردها تمرکز دارند، این مسافران آلمانی اغلب تجربیات روزمره را توصیف می‌کنند.‌آن‌‌ها از لباس، غذا، بازارها، جشنواره‌ها، تعاملات اجتماعی و آداب و رسوم محلی ایران در دوران صفوی می‌گویند. این امر کتاب را به منبعی ارزشمند برای درک واقعیت زیسته جامعه صفوی تبدیل می‌کند و برای هر کسی که به تاریخ فرهنگی علاقه‌مند است، تصاویری زنده و تقریباً قوم‌نگارانه از ایران قرن شانزدهم تا هجدهم ارائه می‌دهد.
• دیدگاه عینی و تطبیقی: از آنجا که نویسندگان خارجی هستند، روایت‌های آنها دیدگاهی را ارائه می‌دهد که کمتر تحت تأثیر تعصبات سیاسی یا مذهبی محلی شکل گرفته است. فلور با دقت این مشاهدات را در متن قرار می‌دهد و به خوانندگان کمک می‌کند تا گزارش‌های واقعی را از سوءتفاهم یا اغراق جدا کنند. این امر امکان مقایسه بین برداشت‌های صفوی و اروپایی و درک عمیق‌تر از چگونگی تجربه فرهنگ و اقتدار توسط بیگانگان را فراهم می‌کند.
• راهنمایی و تفسیر علمی: فلور نه تنها منابع را گردآوری می‌کند، بلکه زمینه تاریخی، شرح حال نویسندگان و تحلیل انتقادی از اعتبار هر روایت را نیز در این کتاب گنجانده است. خوانندگان از تخصص او بهره‌مند می‌شوند و این کتاب را هم به عنوان مجموعه‌ای از منابع اصلی و هم به عنوان یک مطالعه دانشگاهی هدایت‌شده، در اختیار دارند. این رویکرد دوگانه تضمین می‌کند که مطالب نه تنها قابل دسترسی هستند، بلکه برای تحقیقات جدی نیز معتبر و مفید هستند.
• برای مخاطبان متعدد ارزشمند است: این کتاب فقط برای مورخان نیست؛ بلکه برای دانشجویان، محققان، نویسندگان و هر کسی که به برخوردهای بین فرهنگی علاقه‌مند است، جذاب است. روایت‌های دقیق آن از سیاست، اقتصاد و جامعه می‌تواند الهام‌بخش پروژه‌های تاریخ، انسان‌شناسی، ادبیات و تاریخ هنر باشد و آن را به منبعی چندرشته‌ای تبدیل می‌کند که درک از یک دوره کلیدی در تاریخ ایران و جهان را غنی‌تر می‌کند.

کتاب «سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» را بخوانید زیرا دریچه‌ای نادر به ایران صفوی از نگاه ناظران معاصر اروپایی فراهم می‌کند و جزئیات و دیدگاه‌هایی را ارائه می‌دهد که اغلب در منابع فارسی وجود ندارند. گردآوری و تفسیر دقیق ویلم فلور، مطالب را قابل دسترس، قابل اعتماد و از نظر آکادمیک قوی می‌کند و به خوانندگان اجازه می‌دهد تا جامعه، فرهنگ، سیاست و اقتصاد صفوی را با جزئیات واضح بررسی کنند. این کتاب غنای منابع اولیه را با تحلیل‌های تاریخی تخصصی ترکیب می‌کند و آن را هم به یک مرجع کاربردی و هم به سفری جذاب به درون برخوردهای میان‌فرهنگی اوایل دوران مدرن تبدیل می‌کند.

درباره‌ٔ نویسنده 
.

ویلم فلور مورخ، نویسنده و ایران‌شناس هلندی است که در سال ۱۹۴۲ به دنیا آمد. پس از پایان دبیرستان، به دانشگاه اوترخت رفت و در آنجا اقتصاد، جامعه‌شاسی غیرعربی و مطالعات اسلامی خواند. او همچنین زبان عربی را آموخت و درنهایت به زبان فارسی علاقه‌مند شد. او دکترای خود را در سال ۱۹۷۱ از دانشگاه لیدن دریافت کرد. عنوان رسالهٔ دکترایش «اصناف در ایران قاجار» بود. از آن زمان به مطالعات ایران مشغول بوده است. در طول این مدت، او به طور گسترده در مورد تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران آثار زیادی را منتشر کرده است. ویلم فلور به عنوان یک محقق مستقل، آثار تاریخی و. همچنین ترجمه‌های متعددی را منتشر کرده است. دکتر فلور همچنین برندهٔ جایزهٔ بین‌امللی فارابی برای مطالعات بشردوستانه شده است.

معرفی کتاب‌ مشابه: ایران صفوی در عصر امپراتوری‌ها (Safavid Persia in the Age of Empires) 
.

کتاب «ایران صفوی در عصر امپراتوری‌ها» دهمین جلد از مجموعهٔ ۱۱ جلدیِ (The Idea Of Iran) اثر چارلز ملویل (Charles Melville)  استاد تاریخ ایران در دانشگاه کمبریج است که اولین‌بار در سال ۲۰۲۱ منتشر شد. در این کتاب محقق برجسته چارلز ملویل تاریخ، فرهنگ و سیاست ایران در دورهٔ صفوی را با بررسی تجربیات معاصر افراد داخلی و خارجی روشن ساخته و نشان می‌دهد که چگونه تحقیقات مدرن ویژگی‌های متمایز این عصر را تعریف می‌کند. کتاب «ایران صفوی در عصر امپراتوری‌ها» به بررسی دگرگونی فرهنگی و سیاسی ایران در دوران صفویه  از سال ۸۷۹ تا ۱۱۱۴ هجری شمسی می‌پردازد. این کتاب نشان می‌دهد که چگونه سلسله صفویه ایران را تحت مذهب شیعه دوازده امامی متحد کرد و هویت ملی و مذهبی جدیدی را شکل داد که همچنان معرف ایران امروز است. این کتاب شکوفایی هنر، ادبیات، معماری و الهیات در دوران صفویه را به تصویر کشیده و دیدگاه سنتی در مورد دوره صفویه به عنوان دوران رکود فرهنگی را به چالش می‌کشد.

این کتاب و کتاب «سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» هر دو البته از زوایای مختلف، بینش‌های غنی از چشم‌اندازهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران صفوی ارائه می‌دهند. در حالی که ملویل منابع تاریخی فارسی، اروپایی و سایر منابع را برای ارائه یک مرور کلی و تحلیلی از حکومت، جامعه و روابط بین‌الملل صفویه ترکیب می‌کند، فلور روایت‌های اولیه به زبان آلمانی را ارائه می‌دهد که مشاهدات دقیق و دست اول از همان دوره را ارائه می‌دهد. هر دو اثر، حکومت صفوی، فعالیت اقتصادی، پویایی‌های مذهبی و زندگی روزمره را روشن می‌کنند و در کنار هم به خوانندگان کمک می‌کنند تا نحوه عملکرد دولت صفوی را چه در داخل و چه در رابطه با ناظران اروپایی درک کنند. از جمله شباهت‌های هر دو کتاب می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• بینشی بر زندگی اقتصادی و تجارت: ملویل سیاست‌های تجاری، مالیات و استراتژی‌های اقتصادی صفویه را در زمینه امپراتوری‌سازی بررسی می‌کند. منابع آلمانی فلور با ارائه روایت‌های شاهدان عینی از بازارها، تجارت و تعاملات بازرگانان، این امر را تکمیل می‌کنند و نمونه‌های ملموسی از زندگی اقتصادی ارائه می‌دهند. این ترکیب به خوانندگان اجازه می‌دهد تا هم مکانیسم‌های ساختاری اقتصادی و هم واقعیت‌های تجاری روزمره را درک کنند.
• کاوش در پویایی‌های فرهنگی و مذهبی: هر دو اثر، تنوع مذهبی، ارتدکس شیعه و زندگی فرهنگی ایران صفوی را برجسته می‌کنند. ملویل دین و فرهنگ را در استراتژی‌های گسترده‌تر امپراتوری قرار می‌دهد، در حالی که منابع فلور نشان می‌دهد که چگونه این شیوه‌ها توسط بیگانگان اجرا و رعایت می‌شدند و تأثیر اجتماعی آیین‌ها، جشن‌ها و آداب و رسوم مذهبی را آشکار می‌کند. 
• تأکید بر دیدگاه‌های اروپایی: اگرچه ملویل به ترکیبی از منابع فارسی و اروپایی متکی است، کتاب فلور کاملاً بر مشاهدات مسافران آلمانی تمرکز دارد که امکان درک دقیقی از برداشت‌های اروپاییان از ایران صفوی را فراهم می‌کند. هر دو کتاب به خوانندگان کمک می‌کنند تا درک کنند که اروپاییان چگونه دولت صفوی را تفسیر و با آن تعامل می‌کردند و روایت تاریخی را با بُعدی بین فرهنگی غنی‌تر می‌کنند.
• مشارکت در تاریخ‌نگاری صفوی: این کتاب‌ها در کنار هم، درک ما از تاریخ صفوی را افزایش می‌دهند. ملویل ترکیبی علمی مدرن ارائه می‌دهد، در حالی که فلور مطالب خام و اولیه‌ای را ارائه می‌دهد که از تفاسیر پشتیبانی می‌کند یا آنها را به چالش می‌کشد. هر دو برای هر کسی که به دنبال دیدگاهی جامع و چندوجهی از دوره صفویه است، ضروری هستند.

سخن پایانی 
.

با خواندن کتاب «سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» انگار با یک ماشین زمان به گذشته سفر می‌کنید و با چشمان تیزبین مسافران آلمانی که قرن‌ها پیش در خیابان‌های شلوغ و دربارهای سلطنتی ایران صفوی پرسه می‌زدند، می‌توانید با زندگی مردم آن دوران آشنا شوید. هر روایت نه تنها حقایقی در مورد سیاست، تجارت یا حکومت دارد بلکه بافت زندگی روزمره، بازارهای پر جنب و جوش، جشنواره‌های پر جنب و جوش و رنگارنگ و مردم عادی را آشکار می‌کند. گردآوری دقیق ویلم فلور، این مشاهدات پراکنده را به روایتی منسجم تبدیل می‌کند و به خوانندگان اجازه می‌دهد تاریخ را به روشی ملموس و تقریباً سینمایی تجربه کنند.

جذابیت این کتاب در دیدگاه بین فرهنگی آن است. ناظران آلمانی بیگانه بودند، اما توجه آنها به جزئیات، حقایقی را آشکار می‌کند که وقایع‌نگاری‌های محلی اغلب از آنها غافل می‌شوند. خواننده از طریق چشمان آنها، پوچی‌ها، نقاط قوت و آسیب‌پذیری‌های نهادهای صفوی را می‌بیند و شاهد چگونگی ایفای نقش هویت، قدرت و سلسله مراتب به شیوه‌هایی انسانی و خطاپذیر است. تفسیر فلور نکات ظریفی را اضافه می‌کند و به خوانندگان مدرن کمک می‌کند تا از مرز باریک بین مشاهده و تفسیر عبور کنند و از تعامل ظریف بین واقعیت و ادراک در تاریخ لذت ببرند.

این کتاب گفتگویی در طول زمان و مکان است که محققان، دانشجویان و خوانندگان کنجکاو را دعوت می‌کند تا با تاریخ به عنوان یک تجربه زنده و پویا، نه صرفاً فهرستی از تاریخ‌ها و رویدادها، تعامل کنند. کتاب «سفرنامه‌های آلمانی‌ها در ایران دوره صفوی» ما را به چالش می‌کشد تا در مورد نحوه نگاهمان به گذشته، تجدیدنظر کنیم و به ما نشان می‌دهد که تاریخ اغلب توسط کسانی که آن را مشاهده می‌کنند و کسانی که آن را زندگی می‌کنند، شکل می‌گیرد.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
.

جزیرهٔ هرمز چهار مایل آلمان وسعت دارد و بایرترین جایی است که تاکنون دیده‌ام، زیرا هیچ غله یا درخت میوه‌ای در آن جزیره رشد نمی‌کند و آب شیرین یافت نمی‌شود، مگر آبی که از سایر جاها وارد می‌کنند و باید خریداری شود. اگر بندر یا لنگرگاه مناسبی در آن جزیره وجود نداشت و در آن زمان، سی و سه کشتی بزرگ از هند نیامده بودند، آن جزیره بیابانی خالی از سکنه بود، زیرا از مصر گرم‌تر است. در فصل تابستان، مردم در خانه‌های خود، فقط پیراهنی به تن دارند و در طول روز، زیر تعدادی دودکش که آن را بادگیر می‌نامند، استراحت می‌کنند. هوا از طریق این دودکش‌ها وارد می‌شود و ساکنان خانه را خنک می‌کند. برخی در آب دراز می‌کشند و بدنشان را با پارچه می‌پوشند. گاهی برای خنک کردن خود، به لوله‌های مملو از آب وارد می‌شوند. در فصل تابستان، چنان گرمای وحشتناکی بر این جزیره مستولی است که مردم نمی‌دانند یخ و برف چیست. بنابراین، باور نمی‌کنند که آب می‌تواند یخ بزند و مانند سنگ سخت شود. اینجا چیزی جز نمک و گوگرد یافت نمی‌شود.