بوستان سعدی

ادبیات فارسی در طول تاریخ خود، همواره آینه‌ای از فرهنگ، اخلاق و اندیشه‌ی ایرانی بوده است و در میان آثار بی‌مانند آن، نام سعدی شیرازی چون چراغی فروزان می‌درخشد. سعدی نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین شاعران زبان فارسی است، بلکه آموزگاری اخلاقی، فیلسوفی مردمی و مصلحی اجتماعی به شمار می‌آید. اثر او، بوستان سعدی، کتابی است که فراتر از یک مجموعه‌ی شعری، نوعی «نقشه‌ی زندگی اخلاقی» به‌شمار می‌رود؛ اثری که با زبان شعر و احساس، انسان را به فضیلت، عدالت، عشق و خرد دعوت می‌کند. 

بوستان سعدی یکی از کهن‌ترین و در عین حال زنده‌ترین متون فارسی است. هرچند بیش از هفت قرن از سرایش آن گذشته، اندیشه و پیام آن هنوز تازه و کاربردی است. شاید راز ماندگاری این اثر در پیوند میان اخلاق و زیبایی‌شناسی باشد؛ سعدی هم سخنوری هنرمند است و هم اندیشمندی که دغدغه‌ی انسان دارد.

درباره‌ی کتاب

 
بوستان نخستین اثر بزرگ سعدی است که در سال ۶۵۵ هجری قمری به پایان رسید، یعنی چند سال پیش از نگارش گلستان. این اثر در قالب مثنوی و در بحر متقارب سروده شده است؛ همان وزنی که شاهنامه‌ی فردوسی نیز در آن نوشته شده. سعدی آگاهانه این وزن را برگزید تا شکوه حماسی و آهنگ پرصلابت آن را با اندیشه‌های اخلاقی و انسانی درآمیزد. 

کتاب شامل ده باب است و هر باب به موضوعی اخلاقی یا عرفانی اختصاص دارد: 

• در عدل و تدبیر و رای 
• در احسان 
• در عشق و مستی و شور 
• در تواضع 
• در رضا 
• در قناعت 
• در تربیت 
• در شکر بر عافیت 
• در توبه و راه صواب 
• در مناجات و ختم کتاب 

در هر باب، سعدی با زبانی ساده و در عین حال فصیح، مجموعه‌ای از حکایت‌ها و اشعار کوتاه را به‌هم می‌پیوندد که هر کدام درسی از زندگی است. شخصیت‌های این حکایت‌ها از پادشاه و وزیر گرفته تا درویش و بازرگان، نمایندگان جامعه‌ی زمان خودند؛ اما پیام‌های اخلاقی سعدی جهانی و فراتاریخی است.

اهمیت کتاب 

بوستان سعدی از نخستین آثار منسجم اخلاقی در قالب شعر فارسی است که توانسته است فلسفه‌ی اخلاق اسلامی و ایرانی را در قالبی شاعرانه عرضه کند. این کتاب قرن‌ها در مدارس و حوزه‌ها تدریس می‌شد و نسل‌های پیاپی ایرانیان از آن آداب رفتار و گفتار می‌آموختند. 

اهمیت بوستان تنها در بعد ادبی یا اخلاقی آن نیست، بلکه از دیدگاه جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی نیز اثری ارزشمند است. سعدی در حکایت‌های خود، از بی‌عدالتی، نابرابری، فقر، ریا و جهل سخن می‌گوید و در برابر آنها انسان را به خرد، قناعت، دوستی و انصاف فرا می‌خواند. او اخلاق را نه در خلوت خانقاه، بلکه در دل اجتماع می‌جوید و از همین رو سخنش زنده و کاربردی است.

جایگاه ادبی بوستان سعدی 

بوستان سعدی را می‌توان نقطه‌ی عطفی در تحول زبان شعر فارسی دانست. زبان سعدی در این اثر، زبانی است میان شعر و گفتار، میان احساس و خرد. او در عین سادگی، عمق معنا را فدای ایجاز نمی‌کند و در عین بلاغت، از تکلف دوری می‌جوید. از همین روست که بسیاری از منتقدان، سعدی را «ساده‌گوترین سخنور بزرگ جهان» دانسته‌اند. 

از نظر سبکی، بوستان آمیزه‌ای است از شعر اخلاقی، عرفانی و اجتماعی. در کنار اندرز و حکمت، لحظات شاعرانه‌ی عشق و زیبایی نیز در آن جلوه دارد. سعدی در باب عشق و مستی، از زبان عارفان سخن می‌گوید و در باب عدل و احسان، از نگاه یک حکیم مردمی. 

بوستان همچنین بر شاعران پس از سعدی تأثیر فراوانی گذاشته است. نظامی، جامی، عبدالرحمان جامی، صائب تبریزی و حتی شاعران دوره‌های بعد، از شیوه‌ی داستان‌پردازی و زبان روان سعدی الهام گرفته‌اند.

درباره‌ی سعدی 

مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله سعدی شیرازی، شاعر، نویسنده و متفکر بزرگ ایرانی، در حدود سال ۶۰۶ هجری قمری در شیراز زاده شد. او در جوانی برای تحصیل علوم دینی و ادبی به مدرسهٔ نظامیهٔ بغداد رفت؛ جایی که بسیاری از بزرگ‌ترین متفکران جهان اسلام آموزش دیده بودند. پس از سال‌ها تحصیل، به سفرهای طولانی در سرزمین‌های اسلامی پرداخت: از شام و حجاز تا آسیای صغیر و هند. 

سعدی در این سفرها، با اقشار مختلف جامعه آشنا شد و تجربه‌های گران‌بهایی از زندگی مردم، اخلاق و سیاست به دست آورد. همین تجربه‌ها، جان مایهٔ آثار او را شکل داد. او پس از بازگشت به شیراز، دو اثر جاودانه‌ی خود، بوستان و گلستان، را پدید آورد و با آنها نام خود را برای همیشه در تاریخ ادب فارسی جاودان کرد. 

سعدی شاعری است که عقل و احساس را در ترازویی برابر می‌نهد. در آثارش نه خشک‌سری فلسفی دیده می‌شود و نه شور بی‌خرد عارفانه؛ بلکه اعتدال و میانه‌روی، همان ویژگی که خود در زندگی بدان پایبند بود، در سراسر کلامش جاری است.

درباره‌ی غلامحسین یوسفی 

غلامحسین یوسفی (۱۳۰۶-۱۳۶۹ هـ.ش.) نویسنده، محقق، مترجم و استاد ادبیات فارسی در دانشگاه مشهد بود. او از چهره‌های برجسته‌ی نقد و تصحیح متون کلاسیک فارسی به‌شمار می‌رود. یوسفی با دقت علمی، آشنایی عمیق با زبان فارسی و نثر و شعر کلاسیک و با احترام به روح متن، آثاری چون گلستان سعدی، بوستان سعدی، کلیات عبید زاکانی و تاریخ بیهقی را تصحیح کرد. 

تصحیح او از بوستان سعدی یکی از دقیق‌ترین و خوش‌خوان‌ترین نسخه‌های موجود است. یوسفی در مقدمه‌ی خود، ضمن بررسی نسخه‌های خطی، توضیح می‌دهد که چگونه اختلاف ضبط‌ها را بررسی کرده و نزدیک‌ترین متن به زبان سعدی را بازسازی نموده است. افزون بر این، یادداشت‌های انتهایی او در توضیح واژگان دشوار، اصطلاحات عرفانی و اشاره‌های تاریخی، خواندن بوستان را برای مخاطب امروزی آسان‌تر و لذت‌بخش‌تر کرده است. 

یوسفی در مقدمه‌ی تصحیح خود، سعدی را «انسان کامل» می‌خواند و معتقد است که بوستان و گلستان، نه تنها دو اثر ادبی، بلکه دو درس‌نامه‌ی انسانیت‌اند. او در سراسر زندگی علمی خود، کوشید تا خواننده‌ی معاصر را با روح و اندیشه‌ی اصیل ادب فارسی پیوند دهد.

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 

• دانشجویان و پژوهشگران ادبیات فارسی: برای مطالعه‌ی متنی دقیق و علمی از یکی از متون بنیادین ادبیات فارسی. 
• علاقه‌مندان به اخلاق و عرفان: بوستان مجموعه‌ای از آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و معنوی است که می‌تواند راهنمای عمل در زندگی فردی و اجتماعی باشد. 
• مدرسان و معلمان: به‌عنوان منبعی برای آموزش اخلاق، زبان و ادب فارسی. 
• خوانندگان عام: برای کسانی که می‌خواهند با یکی از ریشه‌های فرهنگی و معنوی ایران زمین آشنا شوند. 
• علاقه‌مندان به شعر کلاسیک: برای کسانی که به زیبایی موسیقایی و زبانی شعر فارسی علاقه دارند.

چرا باید بوستان سعدی را بخوانیم؟ 

خواندن بوستان سعدی تنها یک تجربه‌ی ادبی نیست، بلکه نوعی «سفر در درون» است. سعدی با زبانی ساده و بی‌پیرایه، اما سرشار از تصویر و موسیقی، مخاطب را به تفکر و تأمل دربارهٔ زندگی و انسان دعوت می‌کند. 
در روزگاری که جهان گرفتار شتاب، خشونت و سودپرستی است، بوستان یادآور ارزش‌هایی است که انسانیت را معنا می‌بخشند: عشق، عدالت، قناعت، مهربانی، گذشت و خرد. سعدی به ما می‌آموزد که بزرگی در خدمت است، نه در سلطه؛ خوشبختی در قناعت است، نه در حرص؛ و آرامش در شناخت خود است، نه در پیروزی بر دیگران. 

خواندن بوستان می‌تواند برای هر نسل و هر جامعه‌ای تازه و آموزنده باشد. از همین روست که سخنان سعدی، حتی پس از قرن‌ها، همچنان در دل مردم جاری است و ابیاتی چون: 
بنی‌آدم اعضای یکدیگرند 
 که در آفرینش ز یک گوهرند 
به شعار جهانی انسان‌دوستی تبدیل شده‌اند.

معرفی کتاب مشابه: گلستان سعدی 

پس از نگارش بوستان، سعدی در سال ۶۵۶ هجری قمری گلستان را پدید آورد. اگر بوستان را بتوان کتاب «خرد در قالب شعر» دانست، گلستان «شعر در جامه‌ی نثر» است. 
 گلستان شامل هشت باب است و با نثری آهنگین و لطیف، حکایت‌ها و اندرزهایی در باب اخلاق، سیاست، عشق، قناعت و تربیت ارائه می‌دهد. 
 این دو اثر، مکمل یکدیگرند: در بوستان، سعدی در قالب وزن و قافیه، آرمان‌های اخلاقی خود را به نظم درمی‌آورد، و در گلستان، همان مفاهیم را با زبانی روایی و داستانی بازگو می‌کند. 

مطالعه‌ی گلستان پس از بوستان، درک عمیق‌تری از اندیشه‌ی سعدی به دست می‌دهد، زیرا در آن، طنز، واقع‌گرایی و نثر هنری سعدی بیشتر جلوه دارد.

سخن پایانی 

بوستان سعدی، پس از قرن‌ها، همچنان زنده است؛ نه صرفاً به‌عنوان اثری ادبی، بلکه به‌مثابه کتابی برای زیستن. در جهانی که ارزش‌های اخلاقی در معرض فراموشی‌اند، سعدی با زبان مهر و خرد، ما را به انسان بودن فرا می‌خواند. 

تصحیح غلامحسین یوسفی از این اثر، راهی مطمئن برای ورود به دنیای اندیشه و زبان سعدی است؛ متنی پاکیزه، مستند و آراسته به توضیحات مفید که خواننده‌ی امروز را با دنیای قرن هفتم پیوند می‌دهد. 

بوستان سعدی، باغی است که هر بار گشوده شود، بوی تازگی و معنا از آن برمی‌خیزد. هر حکایتش چراغی است برای راه زندگی، و هر بیتش، پنجره‌ای به سوی نیکی و دانایی. 
به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل 
 و گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم 
خواندن بوستان، در حقیقت، یادآوری این اندیشه است که انسان، در هر زمان و مکان، با اخلاق، عدالت و عشق می‌تواند جهانی زیباتر بسازد.