ما چگونه ما شدیم (شومیز)(ریشه‌یابی علل عقب افتادگی در ایران)

کتاب " ما چگونه ما شديم؟ ريشه يابي علل عقب ماندگي در ايران " نوشته دکتر صادق زيبا کلام جزء معدود کتابهايي است که سعي در بررسي علل عقب ماندگي ما ايرانيان دارد و به گفته نويسنده به "جاي روشهاي معمول و متداول معلول نگري و معلول نگاري به علت جويي و ريشه يابي مي پردازد." (ص 36 ) اين ايده پسنديده با همتي که نويسنده در مقدمه کتاب انجام مي دهد مي کوشد تا بجاي مقصر شمردن ديگران اعم از شرق و غرب و عرب و استعمار و . . . به خود ما ايرانيان پردازد و به کالبد شناسي آنچه که به لحاظ تاريخي ايران را اين گونه شکل داده ، عطف توجه کند. کتاب به ادعاي نويسنده اش سعي دارد به تحليل روند تاريخي بپردازد که "ما" در آن اينگونه شده ايم و نقش "ما" را در اين "ما" شدن بررسي کند. دکتر زيبا کلام با بيان اين سوال (ما چگونه ما شديم؟) سعي در نقد تئوري متداول انقلابي دارد که " استعمار عامل عقب ماندگي " است، نظريه رايجي که ريشه در سنت مارکسيستي و نئومارکسيستي دارد و در ايران با توهم توطئه درهم آميخته است و بر اساس آن هر اتفاقي حتي کم اهميت ترين آنها بر اثر تباني و توطئه چيني قدرتهاي خارجي و دستهاي پنهان آنان به وجود آمده است. ( کار ، کار انگليسي هاست). هرچند صرف نفي گفتمان غالب در جاي خود بسيار جذاب و در دوره خود هيجان انگيز بود ولي فارغ از تمام بحثهاي محتوايي و نقدهايي که له يا عليه آن مطرح گرديده است ، داراي ايرادي ساختاري مي باشد. جوابي که کتاب به سوال " ما چگونه ما شديم؟ " مي دهد در ذات خود دچار پارادوکس مي شود. 1- کتاب از جمله مهمترين عوامل عقب ماندگي ايران را شرايط زيست محيطي مي داند نويسنده بر آن است که " از جمله مهمترين و اصلي ترين منبعي که در طبيعت وجود داشت آب بود و به نظر مي رسد همين عامل بود که شرق و غرب را در جريان تکامل بعدي خود به راههاي جداگانه کشاند." صفحه 98 به روايتي نزولات آسماني و دسترسي به دريا بوده اند که سرنوشت ما را رقم زده اند و يا در جاي ديگر" وضعيت جغرافيايي سخت حاکم بر ايران باعث به وجود آمدن شرايط اجتماعي شد که در مجموع براي توسعه و پيشرفت چندان مناسب نبوده است." صفحه 109 بررسي ها نشان مي دهد مجموعه دلايلي که در فصل دوم کتاب ارائه مي گردد با سوال در تناقض قرار مي گيرد . محقق عالي قدر که سعي دارد توهم توطئه را بزدايد و توپ عقب ماندگي ايران را از زمين استعمار خارج کند و در دامن خودمان بيندازد(که اقدام درستي است) به يکباره خيال همه "ما" را راحت مي کند و با نظريه اي جبر مسلکانه که بسيار شبيه به دترمينيزم زيست بومي است همه را از ما و ديگري تبرئه مي نمايد ، گناه را به گردن چرخ گردون و ابر و باد و مه و خورشيد و فلک مي اندازد و هرچه را در مقدمه بافته است پنبه مي کند زيرا که ما نقشي در کمي بارش و نبود آب نداشته ايم و دست تقدير الهي اين بار به جاي اياديان استعمار ما را از پيشرفت و توسعه باز داشته است. 2- عامل دومي که در چگونگي "ما" شدنمان تاثير دارد و در دو فصل 3 و 4 به آن پرداخته شده است هجوم قبايل آسياي ميانه و خصوصا مغولها ذکر گرديده است " به قدرت رسيدن قبائل در ايران از قرن يازدهم به اين طرف نه تنها کمکي به رفع مشکلات و معضلاتي که بر سر راه توسعه و تکامل ايران قرار گرفته بودند ننمود ، بلکه با در نظر گرفتن تبعات اجتماعي بلند مدت اين تحول، مي توان گفت که اين موانع عميق تر گشته و گسترده تر شدند." صفحه 200 دلايل ارائه شده در اين دو فصل اين سوال را در ذهن متبادر مي کند که اساسا در بررسي ريشه هاي عقب ماندگي ما بين استعمار و قبايل آسياي ميانه چه تفاوتي وجود دارد و همان نقدي را که ايشان بر تئوري " استعمار عامل عقب ماندگي است" وارد مي کند بر اين نظر ايشان نيز وارد است و بايد پاسخ دهند که چه شد که مغولها به ايران حمله کردند و ما را مورد تاخت و تاز قرار دادند؟ چرا ما نتوانستيم اين قبايل صحرا نشين را مورد هجوم قرار دهيم؟ و يا چرا نتوانستيم در مقابل تهاجم شان مقاومت کنيم؟ در واقع کتابي که با فرض رديابي و شناسايي علتهاي دروني عقب ماندگي ايران و ما ايرانيان تاليف گرديده است در بيش از نيمي از حجم خود تنها به ذکر عواملي خارجي و خارج از دسترس ما مي پردازد و در واقع خود در دامي مي افتد که سعي دارد از آن بگريزد. با اينکه در فصول آخر به برخي عوامل دروني نيز پرداخته شده (مثلا به بحث خاموشي چراغ علم فارغ از مناقشات آن مفصلا پرداخته شده است) ولي در يک نگاه کلي به کتاب و حجم مطالب تخصيص داده شده به عوامل مختلفه مي توان گفت کتاب ":ما چگونه ما شديم" خود را نقض کرده است و باز هم همانند نظريه متداول و رايج سعي در مبرا کردن "ما" از "ما" شدنمان دارد و اين بار از همه عوامل طبيعي و جغرافيايي و ... کمک مي گيرد تا باز هم بگويد که چگونه "ما" را "ما" کرده اند و نقش "ما" را در اين "ما" شدن به حداقل ممکن برساند. ?? فروردين ???? ر- حق پژوه