تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران

---

دکتر علی اکبر عباسی در کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به رابطۀ بین فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، برخی از تغییرات علوم و آداب و رسوم و هنر و معماری ایران قبل و بعد از اسلام پرداخته است.

---

ابن سینا و رازی بزرگ‌ترین پزشکان تمدن اسلامی، بیرونی بزرگ‌ترین جغرافی‌دان مسلمان، خوارزمی شاخص‌ترین ریاضیدان مسلمین و بنوموسی (فرزندان موسی بن شاکر خراسانی) شاخص‌ترین مکانیک‌دانان اسلامی ایرانی بودند. 

کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران خلاصه‌ای از فرهنگ و تمدن اسلام و ایران در طلایی‌ترین دوران آن است. بسیاری از نویسندگان همۀ کشورهای جهان دربارۀ فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی تحقیق نموده‌اند و کتاب‌ها و مقاله‌هایی زیادی در این‌باره نگاشته شده است. بسیاری از محققان خلاقیت و ابتکار تمدن اسلامی را تحسین کرده و از آن تمجید کرده‌اند و افرادی از پژوهشگران غربي، مسلمانان را پایه‌گذار رنسانس غربی می‌دانند. تمدن اسلامی ایرانیان موثرترین نقش را در توسعۀ علوم ایفا نموده است. بزرگ‌ترین مشاهیر و دانشمندان تمدن اسلامی در علوم عقلی و اسلامی و حتی در توسعه ادب عربی ایرانی هستند.

کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به پنج فصل تقسیم شده است. در فصل اول نویسنده به بیان مباحث مقدماتی فرهنگ و تمدن پرداخته و معنای لغوی تمدن را تعریف کرده است. او رابطۀ بین فرهنگ و تمدن را با ذکر نمونه‌ها و مثال‌های زیادی توضیح داده است. تمدن چیست؟ چرا برخی از افراد بشر تمدن عالی‌تری نسبت به دیگران پایه‌گذاری کرده‌اند؟ چرا برخی از تمدن‌های بزرگ بشری نابود شده‌اند؟ چرا افراد بشر در دوره‌های متفاوت شرایط تمدنی یکسانی نداشته‌اند؟ او در این فصل به سؤالات زیادی دربارۀ تمدن پاسخ داده است. 

در فصل دوم او به وضع فرهنگ و تمدن قبل از ورود اسلام به ایران اشاره کرده است و به توضیح برخی از علوم و آداب‌ورسوم و همچنین هنر و معماری ایران در عهد باستان پرداخته است. فصل سوم مهم‌ترین و مفصل‌ترین فصل کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است. نویسنده در این فصل کتاب به دلایل رشد سریع علوم و فنون در جهان اسلام و وضع شاخه‌های مختلف علم در آن قرون پرداخته است. در این فصل وضع علوم مقارن پیدایش اسلام و در دوران اوج‌گیری تمدن اسلامی و خلاقیت‌ها در هر شاخۀ علمی توسط ایرانیان و مسلمانان بیان گردیده است.

در فصل چهارم نویسنده به وضع هنر و معماری ایران اسلامی و کل جهان اسلام پرداخته است و در این فصل با سبک‌های مختلف معماری جهان اسلام و ایران اسلامی آشنا می‌شوید. در فصل پنجم و پایانی کتاب نویسنده به تاثیرگذاری تمدن اسلامی بر تمدن و دولت‌های جدید غربی پرداخته است. در نهایت نویسنده نمونه‌هایی از کتاب‌های نویسندگان غربی دربارۀ تمدن اسلام و ایران که به زبان فارسی ترجمه شده‌اند اشاره کرده است.

• مقدمه
• فصل اول / کلیّات
• تعریف تمدّن
• معنای لغوی واژه تمدّن
• معنا و تعریف اصطلاحی تمدّن
• تعریف فرهنگ
• رابطۀ فرهنگ و تمدّن
• عوامل موجده و انحطاط تمدّنها
• فصل دوم / فرهنگ و تمدّن ایران قبل از اسلام
• بخش‌ اول: فرهنگ و تمدّن سرزمین ایران قبل از ورود آریاها
• بخش دوم: تمدّنهای آریایی ایران قبل از اسلام
• بخش سوم: هنر و معماری ایران قبل از اسلام
• شیوه پارسی
• شیوه پارتی

«نخستین تمدّنهای بزرگ بشری در کنار رودخانه‌های بزرگ به وجود آمدند. رودخانه هلیل‌رود در مرکز فلات ایران، دجله و فرات در عراق و نیل در مصر. تغییرات آب و هوایی در ایجاد یا انحطاط تمدّنها موثر بوده است. با کشف صدها تپه باستانی در منطقه جیرفت کرمان و اطراف آن این قضیه مطرح شده است که روخانه هلیل‌رود در شش هزار سال پیش برای مدتی طولانی حدود هزار سال محل تمدّنی بسیار غنی بوده و ساکنان آن پس از خشک شدن تدریجی هلیل رود و دریاچه‌های داخلی فلات ایران به میان دورود (بین النهرین) مهاجرت کرده و اولین اجتماعات تمدّنی را بیرون از مرزهای کشور پایه‌گذاری کرده‌اند. برخی افراد مانند نیچه عامل نژاد را در تمدّن مؤثر می‌دانند. افرادی نیز تمام نژادهای بشر را در تمدّن بشری مؤثر می‌دانند؛ ویل دورانت و سیدنی پولارد از این جمله‌اند. واقعیت این است که در طول تاریخ بشر هیچ نژاد خاصی به طور ثابت و مستمر مشعلدار تمدّن نبوده و همواره مراکز مهم تمدّنی در طی قرون در حال جابه‌جایی بوده‌اند.»

«شاید هر مهاجرتی باعث پیدایش تمدّن نباشد یا حداقل تمدّنی عالی را سبب نشود ولی در برخی از تمدّنها هجرت دست کم بی‌تاثیر نیست. هجرت آریاها به فلات ایران و سکونت آنان در مناطق مختلف آن کشور، هجرت رسول گرامی اسلام (ص) از مکه به مدینه مقدمه‌ای جهت تاسیس حکومت توسط ایشان و پایه ریزی تمدّن اسلامی بود. هجرت اعراب در آستانه صدر اسلام و پس از انتشار آن دین، باعث پیداش شهرهایی مثل کوفه، بصره، بغداد، فسطاط، قاهره، قیروان و... گردید. قطع به یقین، این مهاجرت‌ها و تشکیل شهرها در رشد تمدّنی مؤثر بوده است. هجرت ساکنان اروپای جنوب غربی به آمریکای لاتین و هجرت مردم اروپای غربی به آمریکای شمالی نمونه‌هایی دیگر از این نوع است.»

«تأثیر دین بر تمدّن هم همواره مورد توجه پژوهشگران و جامعه‌شناسان بوده و هست. کسانی دین را تمدّن ساز و افرادی نیز آن را مانع توسعه تمدّنی می‌دانند. تاثیر منفی تسلط کلیسا بر اوضاع علمی و عقب‌ماندگی اروپا در قرون وسطی باعث شده تا کسانی دین را در تضاد با توسعه و تمدّن بدانند. واقعیّت این است که برخی ادیان یا برخی برداشت‌ها از برخی ادیان باعث عقب ماندگی و مانع توسعه یافتگی است. تفکر وهّابی طالبانی در اسلام مانع نوآوری و ابتکار و باعث عقب ماندگی است. نوع مسیحیت حاکم بر اروپا در قرون وسطی که به علوم عقلی و غیر دینی اهمیتی داده نمی‌شد و حتی مخترعانی که خلاف عقاید کلیسا را عنوان می‌نمودند محاکمه می‌شدند، با تمدّن در تضاد بود. مذاهب پروتستان در عهد جدید و معاصر در پیشرفت صنعتی کشورهای دارای این مذاهب موثر بوده است.»

یکی از ضروریات مهم جامعۀ اسلامی و ایرانی شناخت فرهنگ و تمدّن آن است. هر مسلمان ایرانی به حکم مسلمان بودن و به حکم ایرانی بودن باید از هویت دینی و ملّی خویش و افتخارات فرهنگی و تمدّن مردم سرزمینش آگاه باشد. آگاهی از نمودهای فرهنگی و شاخه‌های مختلف تمدن می‌تواند در ایجاد اعتماد به نفس، روحیه‌گرفتن جهت تمدن‌سازی، پرورش و شکوفایی استعدادها، کشف خلاقیت افراد و از قوه به فعل درآمدن اندیشه‌های نخبگان جامعه موثر باشد. 

کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران در زمینۀ اطلاعات عمومی نوشته شده است. این کتاب مناسب دانشجویان و پژوهشگران حوزۀ تاریخ تمدن و علاقه‌مندان به این رشته می‌باشد.

دکتر علی اکبر عباسی نویسندۀ معاصر ایران است. از دیگر آثار دکتر علی اکبر عباسی می‌توان به «تاریخ امامان شیعه»، «زهان؛ دیار یاقوت سرخ؛ تاریخچۀ آثار تاریخی»، «تاریخ تحلیلی صدر اسلام» و «تاریخ جامع دولت‌های شیعه» اشاره کرد.

انتشارات هزاره ققنوس کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران از علی اکبر عباسی را منتشر کرده است.

- سه حکیم مسلمان اثر سید حسین نصر که بر اساس سه سخنرانی در زمستان سال 1340 در مرکز تحقیقات ادیان جهانی دانشگاه هاروارد نوشته شده است. نویسنده در این کتاب کوشیده است تا لوای افکار و عقاید سه تن از برجسته‌ترین حکمای اسلام یعنی ابن سینا، سهروردی و ابن عربی را تا حدی روشن کند و ضمناً به مکتب‌های بزرگ مشائي، اشراقی و عرفان نظری نیز پرداخته است.