مرگ اهریمن

کتاب «مرگ اهریمن» (The Death of Ahriman: Culture, Identity and Theological Change Among the Parsis of India) نوشته‌ی سوزان استایلز مانک یکی از پژوهش‌های ارزشمند درباره‌ی سرگذشت و تحولات فکری، فرهنگی و دینی زرتشتیان مهاجر به هند است. در این کتاب، نویسنده پرده از بخشی کمتر شناخته‌شده از تاریخ برمی‌دارد؛ تاریخی که تنها روایت مهاجرت یک قوم نیست، بلکه قصه‌ی سازگاری، بازسازی هویت و مبارزه برای بقا در دل جامعه‌ای تازه است. 

 پارسیان هند، بازماندگان زرتشتیانی هستند که پس از حمله اعراب و تغییرات بنیادین در ایران، برای حفظ دین و هویت خویش به سرزمین‌های دیگر کوچ کردند و در نهایت در سواحل گجرات هند ساکن شدند. آن‌ها در برخورد با فرهنگی متفاوت، مجبور به انتخاب شدند: یا باید در دل فرهنگ هندو و ساختار کاست حل می‌شدند، یا راهی برای حفظ سنت‌های زرتشتی و بازتعریف جایگاه خود در دنیای جدید می‌یافتند. کتاب مرگ اهریمن با دقتی تحسین‌برانگیز نشان می‌دهد که چگونه این جامعه در طول قرون، از دل چالش‌های اجتماعی، سیاسی و مذهبی سربرآورد و به یکی از گروه‌های بانفوذ و تأثیرگذار هند بدل شد. 

 خواندن این کتاب فقط آشنایی با یک قوم خاص نیست؛ بلکه نوعی بازاندیشی در مفهوم هویت، دین و فرهنگ در شرایط مهاجرت و تغییر است.

این کتاب مناسب چه کسانی است؟ 

 اگر شما به تاریخ ایران و سرنوشت مردمانی که پس از مهاجرت‌های تاریخی شکل تازه‌ای به زندگی خود داده‌اند علاقه دارید، «مرگ اهریمن» منبعی بی‌نظیر است. اما دامنه‌ی اهمیت کتاب بسیار فراتر می‌رود: 

• پژوهشگران تاریخ و دین: این کتاب یک نمونه روشن از تأثیر محیط اجتماعی بر تحول باورهای دینی ارائه می‌دهد. 
• دانشجویان جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی: مطالعه‌ی تطبیقی پارسیان با دیگر اقلیت‌های مذهبی و فرهنگی، چشم‌اندازهای تازه‌ای به دست می‌دهد. 
• علاقه‌مندان به زرتشتی‌گری: مفاهیم بنیادینی چون ثنویت خیر و شر، نقش اهریمن، و بازخوانی آن‌ها در فضای هند موضوع اصلی این اثر است. 
•  کسانی که دغدغه‌ی مهاجرت و هویت دارند: قصه‌ی پارسیان درواقع حکایت هر مهاجری است که در تلاش است میان حفظ سنت‌ها و پذیرش جهان تازه تعادل برقرار کند. 
• خوانندگان عمومی علاقه‌مند به روایت‌های تاریخی جذاب: سبک نگارش مانک هرچند پژوهشی است، اما پر از روایت‌های زنده و داستان‌وار از تلاش‌ها، کشمکش‌ها و پیروزی‌های یک جامعه کوچک در دل اقیانوس فرهنگ‌ها. 

 به بیان دیگر، این کتاب فقط برای دانشگاهیان نیست؛ هر کسی که بخواهد بفهمد چگونه فرهنگ‌ها تغییر می‌کنند، چگونه اقلیت‌ها بقا می‌یابند و چگونه باورهای دینی با زمان دگرگون می‌شوند، از آن لذت خواهد برد.

درباره‌ی نویسنده 

سوزان استایلز مانک (Susan Stiles Maneck) پژوهشگر حوزه‌ی دین و تاریخ است که سال‌ها از عمر خود را صرف بررسی جامعه پارسیان کرده است. او با رویکردی میان‌رشته‌ای به سراغ موضوع رفته و از تاریخ، الهیات، جامعه‌شناسی و حتی انسان‌شناسی بهره گرفته تا تصویری کامل و دقیق از سرگذشت زرتشتیان مهاجر ارائه دهد. 

 مانک برخلاف بسیاری از محققان غربی که صرفاً به گردآوری داده‌ها بسنده می‌کنند، تلاش کرده است روایت خود را انسانی و ملموس بنویسد. او نشان می‌دهد که چگونه پارسیان در دل هند نه‌تنها بازمانده‌ی یک سنت کهن بودند، بلکه با مدرنیته، استعمار بریتانیا و تحولات آموزشی نیز مواجه شدند. همین نگاه جامع باعث شده کتابش امروز یکی از منابع مرجع برای شناخت پارسیان به شمار بیاید.

سخن پایانی 

«مرگ اهریمن» فراتر از یک عنوان نمادین است. اهریمن در آیین زرتشتی نماد شر و تاریکی است و کتاب نشان می‌دهد که چگونه در بستر تاریخ، این مفهوم دچار دگرگونی شد. پارسیان هند در تماس با فرهنگ هندو، اسلام و سپس استعمار بریتانیا، به تدریج نگاه تازه‌ای به ثنویت نیکی و بدی یافتند. آن‌ها برای بقا ناچار شدند مفاهیم کهن را با شرایط تازه سازگار کنند و در این فرایند، «اهریمن» به‌تدریج مرگ خود را تجربه کرد؛ نه به معنای نابودی، بلکه به شکل بازتعریف در ذهن و فرهنگ مردمان. 

 این کتاب یادآوری می‌کند که هیچ فرهنگی ایستا نیست. هر هویتی در دل تاریخ بازسازی می‌شود، و دین نیز از این قاعده مستثنی نیست. برای ما ایرانیان، آشنایی با سرگذشت پارسیان تنها یک نگاه به گذشته نیست؛ بلکه درسی است برای اکنون و آینده، وقتی که پرسش «چگونه هویت خود را در جهان در حال تغییر حفظ کنیم؟» همچنان یکی از چالش‌های اصلی ماست. 

خواندن «مرگ اهریمن» فرصتی است برای بازاندیشی در این پرسش و یافتن الهام از مردمانی که قرن‌ها پیش با همین دغدغه‌ها دست‌وپنجه نرم کردند.

فهرست کتاب 

مقدمه‌ی مترجم 
پیشگفتار 
مقدمه 
فصل اول: خاستگاه جامعه‌ی پارسی 
شیر در شکر 
تولید ثروت 
نتیجه‌گیری 
یادداشت‌ها 
فصل دوم: ظهور قدرت روحانیت 
سازمان روحانیت 
روایات‌ 
استیلای بهاگاریا 
نتیجه‌گیری 
یادداشت‌ها 
فصل سوم: اکبر شاه، پارسیان و اشراقیان 
خدمت پارسیان در دربار امپراتوری گورکانی 
دین و خط‌مشی‌های سیاسی اکبر شاه 
فلسفه‌ی اشراقی 
اسلام و عقاید پارسیان 
دبستان مذاهب 
فرقه‌ی ‌آذرکیوان 
نتیجه‌گیری 
یادداشت‌ها 
فصل چهارم: تجارت و دسیسه در سورات 
برتری پارسیان 
سورات: مرکز تجارت گجرات 
سورات و پارسیان 
توصیف یک دلال پارسی: رستم مانُک 
رستم و پرتغالی‌ها 
دلال کمپانی هند شرقی انگلیس 
رقابت دلالان 
نتیجه‌گیری 
یادداشت‌ها 
فصل پنجم: منازعه بر سر تقویم 
ایران و هند در قرن هجدهم 
جاماسپ حکیم و جمشید ولایتی 
تشکیل فرقه‌ی ‌ «قدیمی» 
آنکتیل دوپرون و پارسیان 
مأموریت به ایران 
انتشار دساتیر 
منازعه بر سر تقویم در مطبوعات 
نتیجه‌گیری 
یادداشت‌ها 
فصل ششم: پنچایتِ بمبئی 
از سورات تا بمبئی 
خاستگاه پنچایت پارسی 
اصلاحات پنچایت 
افول پنچایت 
نتیجه‌گیری 
یادداشت‌ها 
فصل هفتم: پرسبیتری‌ها، مطبوعات و آموزش به زبان انگلیسی 
پیامدهای آموزش به زبان انگلیسی 
حمله‌ی مبلغان 
بمبئی و مناطق پیرامونی 
تغییر دین پسران مدرسه‌ای 
پیامد‌های تغییر دین برای پنچایت 
منازعه بر سر کتاب‌ها 
بمبئی جوان 
انجمن حقوق پارسیان 
تغییر دین نافرجام 
داستان دو مرد 
نتیجه‌گیری 
یادداشت‌ها 
سخن پایانی 
کتابشناسی

در بخشی از کتاب می‌خوانیم 

در چند قرن نخست پس از فتح ایران به دست اعراب (حدود سال 640 میلادی)، شمار زیادی از زرتشتیان از طریق دریا به سواحل غربی هند مهاجرت کردند و در ایالت گجرات سکونت گزیدند و به نام پارسیان شناخته شدند. این مطالعه تاریخ جامعه‌ی پارسیان هند را از زمان ورود آن‌ها به هند تا اوسط قرن نوزدهم بررسی می‌کند. این دوران تا حد زیادی مورد غفلت قرار گرفته است. 

متخصصان دین زرتشتی معمولا به مطالعه متون دینی تا دوران ساسانی که بالافاصله پیش از ظهور اسلام بود، پرداخته‌اند. از طرف دیگر، مردم‌شناسان، انسان‌شناسان، جامعه‌‍شناسان و علوم سیاسی بیشتر به مطالعه‌ی جامعه‌ی پارسیان از قرن نوزدهم به بعد پرداخته‌اند.